Kto w łubinie zaśnie, już się nie obudzi

 

Prof. Dr. Otto Wilhelm Thomé; 
Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz
- 1885, Gera, Germany 

Bardzo zaintrygowała mnie ta tytułowa kwestia z łubinem. A było to tak. Przy okazji wspominania dziewczęcego sypania kwiatkami na procesji Bożego Ciała, administratorka fanpage W Szuwarach - ludzie tworzą cuda napisała "Moi rodzice i dziadkowie mówili mi, że łubin wydziela jakieś olejki usypiające. Gdy zaśnie się w polu łubinowym, a one długo działają, to zapadnie się w sen wieczny. Może warto sprawdzić czy tak jest faktycznie. Nigdy o tym nie myślałam przez tyle lat, teraz wróciła do mnie ta informacja ze wspomnieniem z dzieciństwa."

Owszem, w dziecięcych latach i w czasie wakacji spędzanych na mazowieckiej wsi, słyszałem coś o tym, by nie zasypiać w południe na polu. Już nie pamiętam, czy wspominano wtedy o południcy. W każdym razie spanie na słońcu grozi udarem słonecznym. Co najmniej kończyło się to bólem głowy, czasem i śmiercią. Nawet praca w polu w upalne południe narażała na udar słoneczny. Nic dziwnego, że nasi przodkowie widzieli w tym siły nieczyste i spersonifikowane do południcy - demona, ukrywającego się w zbożu. Ale o polnych demonach będzie niżej. Najpierw zajmijmy się łubinem.

Zatem znałem z dzieciństwa przestrogę by nie spać w południe na polu. A z etnografii znałem podania o południcach. Ale jak to ma się do łubinu, rośliny obcej, przybyłej do nas stosunkowo niedawno, chyba w wieku XIX? Na pewno w czasach już mocno chrześcijańskich. Przestroga przed spaniem w łubinie nie mogła mieć więc korzeni dawnych, przedchrześcijańskich. Może zatem to jakieś współczesne obserwacje?

Łubin najczęściej kojarzy się z kwiatami fioletowymi (łubin trwały), ale są i żółto kwitnące łubiny. I to one naprowadziły mnie na ślady dawne, być może związane z demonem południcą. Łubin trwały to zadomowiony antropofit, pochodzi z Ameryki Północnej. Klasyfikowany jest także jako kenofit i agriofit. Zasiedla stanowiska suche, w pobliżu lasów, na polanach i bezdrożach, kwitnie od czerwca do lipca. Jest rośliną lekko trującą aczkolwiek znane są odmiany nietrujące.

Rodzaj łubin (Lupinus) liczy około 200 gatunków. Największe zróżnicowanie gatunkowe występuje w Ameryce Północnej - tam też należny poszukiwać ewolucyjnego powstania tej rośliny. W obszarze śródziemnomorskim występują głównie rośliny jednoroczne. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają zwykle siedliska wydmowe i pustynne: suche, piaszczyste lub kamieniste, a także zbiorowiska trawiaste. Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny pastewne, bogate w białko. Liczne gatunki są jednak trujące z powodu zawartości alkaloidów. W Polsce liczne gatunki są uprawiane, natomiast łubin trwały (ten o fioletowych kwiatach) jest zadomowionym antropofitem. Zatrzymajmy się przez chwilę przy alkaloidach chinolozydowych (lupanina, sparteina, anagryina) - efekt ich spożycia może powodować arytmię serca. Czyżby więc znany był skutek szkodliwy a może nawet śmiertelny i stąd przestroga przed spaniem w łubinie? No tak, tyle tylko, że alkaloidy to nie olejki eteryczne, trzeba łubin zjeść a nie wąchać. Może więc jakieś powiązanie z trującą rośliną i spaniem? Myślę, że chodzi o coś zupełnie innego i pomocne będzie rozważenie samej nazwy.

Łubin żółty (Lupinus luteus L.) to gatunek rośliny jednorocznej z rodziny bobowatych (dawniej motylkowe). Pochodzi z południowo-zachodniej Europy, Afryki Północnej i Azji Zachodniej. W Polsce roślina uprawiana i często dziczejąca (efemerofit). Żółty kolor kwiatów jest ważny dla dalszych rozważań, bowiem dawniej łubinem nazywano inne, rodzime rośliny polne o żółtych kwiatach: rzodkiew świrzepa, łopucha (Raphanus raphanistrum L.) oraz gorczyca polna, ognicha (Sinapis arvensis L.). I te rośliny mogli znać nasi słowiańscy, przedchrześcijańscy przodkowie. Tym bardziej, że to rośliny polne, jak najbardziej z południcą związane. Zatem tytułowe powiedzenie (przysłowie, przestroga) miałoby dawne korzenie i odnosiło by się do innych roślin, choć dawniej łubinem nazywanych. Z kolei do łacińskiej nazwy Lupinus dawniej powiązane były takie nazwy polskie: lubień, lupin, lupinus, łupin, łubin, pyszny jędrzej, słunecznik, słonecznik, wilcza stopa, wilczy groch, wilczyn. Niektóre nazwy aż o kolejne dygresje się proszą...

Jeszcze chwilę zatrzymajmy się przy dziwnym słowie świrzopa (w Panu Tadeuszu świerzopem określane). W słowniku etymologicznych języka polskiego Aleksandra Bruckera takie znalazłem objaśnienie tego słowa: 1. klacz lub ogier. 2. roślina - roślina, dzika, polna. Natomiast rdzeń "swer-" Brukner odnosi do "groźny", "dziki", "srogi". Mamy więc coś dzikiego, polnego i groźnego. Zasypianie w takim sąsiedztwie rzeczywiście musiało być niebezpieczne.

Rzodkiew świrzepa w Europie występuje od neolitu, uznana jest za archeofit, kwitnie od maja do sierpnia. Rozsiewa się wraz z nasionami zbóż. Zatem jej występowanie wiąże się z obecnością i aktywnością społeczeństw rolniczych. Naukowo ten proces rozsiewania nazywany jest spejrochorią i ergazjochorią. Obecnie rzodkiew świrzepa występuje na siedliskach ruderalnych i segetalnych (Trudne słowa? Przecież łatwo sprawdzić co oznaczają). Spotkać ją można głównie w zbożach jarych oraz w uprawach okopowych. Jest rośliną trującą, niebezpieczną dla koni, bydła i owiec. Powoduje stany zapalne, podrażnienie błon śluzowych, brak apetytu, senność, drgawki, biegunkę i ogólne osłabienie.  Czy ta senność może być interesującym nas śladem? Dotyczy ona zwierząt, bowiem ludzie jedzą, na przykład sałatkę z młodych liści i pędów. A dawniej nasiona spożywano jako "gorczycę z Durham" - w smaku zbliżoną do gorczycy białej.

Przejdźmy teraz do gorczycy polnej, obecnie gatunek kosmopolityczny, zaliczany do archeofitów, obecną u nas od neolitu - roślina jednoroczna, miododajna. Spotkać ją można w siedliskach ruderalnych, na polach, miedzach, ugorach, preferuje gleby żyzne, gliniaste. Nasiona zachowują zdolność do kiełkowania nawet przez 35 lat. Jest lekko trująca ale dla koni i bydła, pogarsza jakość mleka. Uznawana jest za uciążliwy chwast. Dawniej z nasion wytwarzano olej i musztardę (teraz musztardę robimy z gorczycy białej i gorczycy czarnej). Gorczyca polna dawniej wykorzystywana była w lecznictwie - stosowano dla łagodzenia nieżytów żołądka. W większych ilościach jest rośliną trującą.

Zatem podsumujmy dotychczasowe rozważania: łubin to dawna nazwa innych roślin o żółtych kwiatach, m.in. rzodkwi świrzepy i gorczycy polnej, chwastów, związanych z polami uprawnymi. Rzodkiew świrzepa ma nawet właściwości nasenne ale dla zwierząt domowych. Ważniejsze jest jednak miejsce ich wzrostu - pola. I tu dochodzimy do prasłowiańskiego demona - południcy, zwanej także przypołudnicą, żytnią babą, rżaną babą, babą o żelaznych zębach. Według dawnych wierzeń słowiańskich był to złośliwy i morderczy demon, polujący latem na tych, którzy niebacznie w samo południe przebywali w polu. Lub spali na polu. Jest to w jakimś stopniu personifikacja zgubnego w skutkach udaru słonecznego. I doskonały powód, by w upalne lato przerywać pracę w polu i odpocząć w cieniu. Robota nie zając nie ucieknie, a i życie uratować można.

Południca była uważana za bardzo niebezpiecznego demona polnego płci żeńskiej. Powstawała z kobiety, która zmarła tuż przed własnym ślubem lub tuż po ślubie. Zazwyczaj odziana była w białe szaty. Wyobrażano sobie południcę jako chudą, kościstą i pomarszczoną  kobietę z dużymi i ostrymi zębami. Mieszkała wśród kłosów dojrzałego zboża. Czasami o jej obecności świadczył wir powietrzny (w upalne lato, przed burzą nic nadzwyczajnego w zjawiskach pogodowych).

"Kto w łubinie zaśnie, już się nie obudzi" - być może jest śladem dawnego życia i archaicznych wyobrażeń o przyrodzie. I przestrogą by nie zasypiać "na słońcu" w polu. Przestroga jak najbardziej właściwa, aczkolwiek obecnie inaczej byśmy ją uzasadniali.

Na poobiednią drzemkę w upalne lato polecam cień dużego drzewa.