Wysychające jezioro, Pojezierze Gostynińskie, sierpień 2018
O zanikami owadów donoszą coraz liczniejsze publikacje z Europy i Australii. W niektórych miejscach mówi się p spadku liczebności, biomasy i liczby gatunków nawet o 70%. Jednocześnie w niektórych pracach wskazuje się, że obserwowany spadek liczebności dotyczy owadów lądowych a u owadów wodnych można obserwować wzrost. To są pierwsze prace, wymagają powtórzenia i zweryfikowania. Do wiarygodnych porównań potrzebny dobry punkt odniesienia, czyli przeprowadzone wcześniej badania. A z tym jest problem.
Przyczyną spadku liczebności oraz wymierania gatunków wśród owadów są działania człowieka. Z jednej strony masowe stosowane insektycydów w ochronie roślin na terenach rolniczych ale i na obszarach leśnych. Z drugiej strony są to przekształcenia krajobrazu. Kolejną przyczyną są coraz bardziej widoczne zmiany wynikające z globalnego ocieplenie klimatu.
Jak już wspomniałem, do oceny długoletnich zmian potrzebne są dane wyjściowe. Niestety w Polsce nie wszędzie i nie dla wszystkich grup prowadzone były badania od wielu dziesięcioleci. Dane są wyrywkowe. Na dodatek teraz spadło zainteresowanie ekologicznymi i faunistycznymi badaniami, bo akademiccy naukowcy zaabsorbowani są publikowaniem dla punktów. Co roku muszą być wyniki. I publikacje. A jak uzyskiwać dobre wyniki w ocenie, gdy badania terenowe trwają po kilka sezonów? Nadzieją jest amatorski (obywatelski) ruch naukowy - zbieranie danych z zainteresowania i publikowanie wtedy, gdy ma już się wyniki. Bez presji czasu, bez pogoni za punktami. Jeszcze raz powtórzę, żadne wieloletnie analizy trentów nie są możliwe bez danych i badań podstawowych.
Od lat zbieram chruściki z różnych miejsc Polski, w dużym stopniu poprzez współpracę. Wiele danych nie zostało jeszcze opublikowanych, czekają w bazach danych. Swoje zainteresowania koncentrowałem głównie na terenach chronionych i wartościowych przyrodniczo. Takie podejście wydawało się zasadne: przede wszystkim udokumentować bioróżnorodność terenów najbardziej wartościowych pod względem przyrodniczym. Bo nawet nie mamy przeprowadzonej pełnej dokumentacji dla wszystkich parków narodowych czy parków krajobrazowych. Chruściki nie są wyjątkiem. A co z terenami "zwykłymi" stanowiącymi jakieś 90% powierzchni kraju? Co z terenami rolniczymi?
Wielkopolska należy do regionów Polski o najsłabiej poznanej faunie chruścików (Trichoptera). W jakimś sensie to kwestia przypadku. Specjaliści od chruścików pracowali do tej pory w Krakowie, Łodzi, Olsztynie, Lublinie. A im dalej od ośrodka naukowego tym rzadsze wizyty terenowe. Wielkopolska jest jednocześnie narażona jest na pogłębiające się deficyty wody i zanikanie zbiorników wodnych. W mediach piszą głównie o zanikaniu jezior oraz wysychaniu rzek - bo jest to najbardziej spektakularne (jedną z przyczyn są odkrywkowe kopalnie węgla brunatnego). W obliczu tych procesów można więc spodziewać się spadku różnorodności biologicznej hydrobiontów, w tym chruścików. Z tego powodu pilne są prace inwentaryzacje, zmierzające do poznania aktualnego stanu fauny chruścików tego regionu, po to by móc oceniać zachodzące zmiany, w tym te związane z ocieplaniem się klimatu. W odniesieniu do Wielkopolski dysponujemy w większości bardzo starymi danymi z badań: Jeziora Kierskiego (Jakubisiakowa 1933, Rzóska 1935), zbiorników okolic Wągrowca (Jakubisiakowa 1935), rzeki Wełny (Meybaum 1955) i środkowej Wielkopolski (Jaskowska 1961). W tej ostatniej pracy badano wiele różnych typów wód, jednakże zakres badań nie obejmował obszaru powiatu pleszewskiego. Na 109 stanowiskach autorka wykazała wtedy obecność 102 gatunków. Nowsze badania chruścików Wielkopolski odnoszą się jedynie do Sierakowskiego Parku Krajobrazowego (Adamek i Czachorowski 2004), powiatu pleszewskiego (Żurawlew et al. 2015) i Jeziora Powidzkiego (Żurawlew et al. 2017).
Ze względu na fakt, iż są to w większości starsze badania to w odniesieniu do części gatunków można mieć wątpliwości co do poprawności oznaczeń. W tamtym czasie nie były opisane larwy wszystkich gatunków a dostęp do opisów imagines był ograniczony. Proste porównywanie listy gatunków nie jest możliwe.
Dzięki zaangażowaniu Przemysława Żurawlewa od kilku lat zbierane są chruściki powiatu pleszewskiego. Pierwsza wstępna praca ukazała się w 2015 roku: Żurawlew P., S. Czachorowski, E. Buczyńska, 2015.
Chruściki (Trichoptera) okolic Pleszewa (Wielkopolska). Caddisflies (Trichoptera) in the area of Pleszew (Wielkopolska). Przegląd Przyrodniczy, 26: 39-44. Do tego samego czasopisma trafiła druga część relacji z badań nad chruścikami okolic Pleszewa: Przemysław Żurawlew, Stanisław Czachorowski,
Nowe dane o chruścikach (Trichoptera) okolic Pleszewa (Nizina Wielkopolsko-Kujawska) z lat 2015-2019. Ukaże się w
Przeglądzie Przyrodniczym.
Złożona do druku praca podsumowuje badania nad chruścikami (Trichoptera) powiatu pleszewskiego, położonego w Wielkopolsce. W latach 2015–2019 wykazano tu występowanie 57 gatunków chruścików, zebranych na 52 stanowiskach. Natomiast w całym okresie badań (2008–2019) odłowiono w 52 miejscach łącznie 790 imagines i 670 larw należących do 67 gatunków. Wykazano 1 gatunek z „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt – Bezkręgowce” (Hagenella clathrata) i 7 gatunków z „Czerwonej Listy Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce” (Hydropsyche modesta, Ithytrichia lamellaris, Orthotrichia angustella, Limnephilus germanus, Ceraclea senilis, Triaenodes detruncatus i Triaenodes simulans). Zwykły rolniczy krajobraz zawiera więc także i gatunki rzadkie oraz zagrożone wymarciem w Polsce.
Podczas pięcioletnich badań (2015–2019) odłowiono 618 imagines i 243 larw należących do 57 gatunków. Chruściki odławiano głównie nocą przy budynkach - zwabiane były przez oświetlenie. Stosowano także metodę „na upatrzonego” i kosząc siatką entomologiczną roślinność nad brzegami rzek, rowów i zbiorników. Taka metodyka zbioru dostępna jest dla każdego przyrodnika amatora, nawet w czasie wakacyjnego urlopu. Gorąco zachęcam do takiej aktywności gdyż zebrane w ten sposób dane są niezwykle potrzebne. Akademickich naukowców jest zbyt mało by szybko zebrać dane z całego kraju. W tej chwili aktywnych zawodowo jest dwoje trichopterologów w Polsce.
Powiat pleszewski obejmuje powierzchnię 713 kilometrów kwadratowych i znajduje się w południowo–wschodniej części Niziny Wielkopolsko–Kujawskiej, przepływa tu rzeka Prosna z nielicznymi, zanikającymi starorzeczami. Obecnie dominują tu użytki rolne, które zajmują około 75% jego powierzchni. Do najważniejszych rzek uchodzących do Prosny na terenie powiatu należą: Ciemna, Giszka, Ner, Garbacz, Grabówka oraz Lutynia, która wpada do Warty. Poza dużym zbiornikiem zaporowym w Gołuchowie (51,5 ha), brak tu większych akwenów wodnych. Na terenie powiatu znajdują się liczne mniejsze zbiorniki o zróżnicowanym charakterze, np. interesujące pod względem przyrodniczym glinianki w Kwileniu, Kowalewie, Lenartowicach (obszar Natura 2000 „Glinianki w Lenartowicach”) i w Nowej Wsi pod Pleszewem oraz blisko 40 torfowisk sfagnowych (z dużym udziałem mchów torfowców) w lasach koło Gizałek i Chocza. Duże kompleksy leśne z dominującym dębem szypułkowym Quercus robur, występują pod Taczanowem i Gołuchowem, a rozległe bory sosnowe na znacznym obszarze gmin Pleszew, Gizałki i Chocz. Na terenie powiatu znajduje się ponad 50 parków podworskich i założeń parkowych, w których w wielu miejscach zachowały się stare drzewa i stawy. Większe powierzchnie łąk i turzycowisk zachowały się w dolinach rzek: Prosny, Lutyni i Neru (Żurawlew 2014, 2018).
W cytowanej wyżej pracy, złożonej do druku informujemy, że w latach 2008–2019 pod w okolicach Pleszewem Pleszewa odłowiono 67 gatunków chruścików (Trichoptera). Liczba wykazanych gatunków jest znaczna, zważywszy na to, że prowadzone badania nie były intensywne, a krajobraz powiatu pleszewskiego był zdominowany przez grunty orne.
Najbogatsze dane - co nie jest zaskoczeniem - zebrano w dolinie rzeki Prosny. Warte podkreślenia jest, że dla 43 gatunków odłowiono tylko po 1–5 osobników (tabela na dole). Najwięcej gatunków (29) odłowiono w latach 2015–2019 na światło na stanowisku nr 15 w Żbikach. Była to pojedyncza zabudowa pośród pól, oddalona 600 m od najbliższego strumienia i 2000 m od rzeki Prosny.
Zebrane dane wskazują, że fauna chruścików powiatu pleszewskiego zdominowana jest przez gatunki wód płynących, a znacznie rzadsze są gatunki związane z wodami stojącymi. Najpewniej wynika to z charakteru krajobrazu rolniczego, w którym największe zmiany zachodzą właśnie w wodach stojących – małe zbiorniki ulegają zanikowi, a większe odczuwają wpływ eutrofizacji. Można przypuszczać, że zmiany klimatyczne, w tym pogłębiająca się susza, w największym stopniu negatywnie wpływają na faunę małych zbiorników stojących. Hipoteza ta wymaga starannego sprawdzenia. Niestety nie dysponujemy danymi o chruścikach z tego terenu sprzed 40-60 lat. Na pewno warto powtórzyć badania tam, gdzie dawniej chruściki badano. Można także wykorzystywać inne grupy bezkręgowców wodnych do porównań. Jedno jest pewne - badania inwentaryzacyjne są pilnie potrzebne, choćby po to by ocenić zmiany w za kolejnych 20-30 lat.
W cytowanych badaniach nad chruścikami powiatu pleszewskiego najwięcej odnotowanych gatunków związanych było ekologicznie z rzekami i strumieniami, w tym z rowami śródpolnymi. Za element typowy dla dużych rzek można uznać Hydropsyche contubernalis i Ceraclea senilis. Do gatunków charakterystycznych dla rzek średniej i małej wielkości można zaliczyć (kolejność względnej liczebności): Psychomyia pusilla, Notidobia ciliaris, Potamophylax rotundipennis, P. latipennis, Hydropsyche angustipennis, H. modesta, H. pellucidula, H. incognita, H. exocellata, Oligostomis reticulata, Ceraclea dissimilis, C. annulicornis, Halesus digitatus, H. tesselatus, H. radiatus, Polycentropus irroratus, Brachycentrus subnubilus, Adicella reducta, Limnephilus rhombicus, L. fuscicornis, L. lunatus, Neureclipsis bimaculata, Cyrnus trimacullatus, Ithytrichia. lamellaris i Molannodes tinctus. Na podkreślenie zasługuje obecność gatunków typowych dla cieków śródleśnych: Oligostomis reticulata, Molannodes tinctus i Mystacides azureus.
Do gatunków strumieniowych zaliczyć można: Ironoquia dubia (gatunek typowy dla okresowych śródleśnych strumieni, wysychających latem), Limnephilus extricatus, Potamophylax nigricornis, P. conspersa i Sericostoma personatum (dwa ostatnie gatunki zasiedlają również strumienie źródliskowe – strefę eukrenalu). Gatunkiem typowo źródliskowym był Beraea pullata, natomiast gatunkiem torfowiskowym Hagenella clathrata.
Gatunkami zasiedlającymi wody okresowe (śródłąkowe, efemeryczne) były: Limnephilus auricula i L. griseus.
Do gatunków typowych dla stałych wód stojących należały: Oecetis ochracea, O. lacustris, O. furva, Athripsodes aterrimus, A. cinereus, Mystacides longicornis, M. nigra, Limnephilus flavicornis, L. nigriceps, L. decipiens, L. politus, Agrypnia pagetana, A. varia, Agraylea sexmaculata, Cyrnus crenaticornis, Holocentropus dubius, H. picicornis, Leptocerus tineiformis i Phryganea grandis. Przedłużająca się susza w największym stopniu, teoretycznie rzecz biorąc, powinna negatywnie wpłynąć na tę właśnie grupę gatunków. W szczególności na gatunki wód okresowych (wiosennych). W zebranym materiale były jedynie dwa typowe gatunki dla wód okresowych. W krajobrazie pojeziernym ta grupa gatunków reprezentowane jest przez kilkanaście taksonów.
Do gatunków typowo jeziornych zaliczyć można: Leptocerus tineiformis, Cyrnus crenaticornis, Oecetis ochracea, O. lacustris, O. furva, Athripsodes aterrimus, A. cinereus, Mystacides longicornis, M. nigra, Phryganea grandis, Holocentropus dubius i H. picicornis.
Bez wątpienia potrzebne są badania nad siedliskowym rozmieszczeniem larw, w tym także w ujęciu ilościowym. Pozwolą one lepiej zrozumieć przekształcenia fauny wodnych bezkręgowców w krajobrazie zdominowanym przez agrocenozy.
Tabela. Chruściki powiatu pleszewskiego, źródło: Przemysław Żurawlew, Stanisław Czachorowski,
Nowe dane o chruścikach (Trichoptera) okolic Pleszewa (Nizina Wielkopolsko-Kujawska) z lat 2015-2019. Przegląd Przyrodniczy.
Gatunek
|
N imagines
|
N larw
|
Preferowane środowisko larw gatunku
|
Psychomyia pusilla (Fabricius, 1781)
|
119
|
|
wody płynące
|
Hydropsyche sp.
|
105
|
|
wody płynące
|
Anabolia furcata Brauer, 1857
|
68
|
504
|
wody płynące i stagnujące
|
Ecnomus tenellus (Rambur,
1842)
|
65
|
|
wody stagnujące
|
Hydropsyche angustipennis (Cutris, 1834)
|
46
|
1
|
wody płynące
|
Notidobia ciliaris (Linnaeus, 1761)
|
41
|
|
wody płynące
|
Hydropsyche modesta Navas, 1925
|
39
|
|
wody płynące
|
Oligostomis reticulata (Linnaeus, 1767)
|
37
|
|
wody wolno płynące
|
Potamophylax rotundipennis (Brauer, 1857)
|
20
|
|
wody płynące
|
Oecetis ochracea (Curtis, 1825)
|
19
|
|
wody stagnujące
|
Hydropsyche pellucidula (Cutris, 1834)
|
15
|
1
|
wody płynące
|
Hydropsyche contubernalis McLachlan, 1865
|
12
|
|
wody płynące
|
Ceraclea dissimilis (Stephens, 1836)
|
10
|
|
wody stagnujące
|
Halesus digitatus (Schrank, 1781)
|
10
|
20
|
wody płynące
|
Polycentropus irroratus Cutris, 1835
|
8
|
|
wody płynące
|
Triaenodes detruncatus (Martynov, 1924)
|
8
|
|
wody stagnujące
|
Athripsodes aterrimus (Stephens, 1836)
|
7
|
|
wody płynące i stagnujące
|
Brachycentrus subnubilus Curtis, 1834
|
7
|
|
wody płynące
|
Mystacides longicornis (Linnaeus, 1758)
|
6
|
|
wody płynące i stagnujące
|
Glyphotaelius pellucidus (Retzius, 1783)
|
6
|
|
wody płynące i stagnujące
|
Oecetis lacustris (Pictet, 1834)
|
5
|
|
wody stagnujące
|
Limnephilus flavicornis (Fabricius, 1787)
|
5
|
24
|
wody płynące i stagnujące
|
Limnephilus griseus (Linnaeus, 1758)
|
5
|
11
|
wody stagnujące, okresowe kałuże
|
Hydropsyche incognita (Pitsch, 1993)
|
4
|
|
wody płynące
|
Limnephilus rhombicus (Linnaeus, 1758)
|
4
|
1
|
wody płynące i stagnujące
|
Agrypnia pagetana Curtis, 1835
|
4
|
|
wody stagnujące
|
Cyrnus crenaticornis (Kolenati, 1859)
|
3
|
|
wody stagnujące
|
Neureclipsis bimaculata (Linnaeus, 1761)
|
3
|
|
wody płynące
|
Tinodes waeneri (Linnaeus, 1758)
|
3
|
|
wody stagnujące
|
Athripsodes cinereus (Curtis, 1834)
|
3
|
6
|
wody płynące
|
Halesus tesselatus (Rambur, 1842)
|
3
|
2
|
wody płynące
|
Ironoquia dubia (Stephenes, 1837)
|
3
|
17
|
wody płynące i stagnujące
|
Limnephilus auricula Curtis, 1834
|
3
|
|
wody stagnujące, okresowe
zbiorniki
|
Limnephilus nigriceps (Zetterstedt, 1840)
|
3
|
|
wody stagnujące
|
Agrypnia varia (Fabricius, 1793)
|
3
|
|
wody stagnujące
|
Beraea pullata (Curtis, 1834)
|
3
|
|
wody płynące, źródła
|
Cyrnus trimaculatus (Cutris, 1834)
|
2
|
|
głównie wody stagnujące
|
Mystacides azureus (Linnaeus, 1761)
|
2
|
|
wody płynące i stagnujące
|
Mystacides nigra (Linnaeus, 1758)
|
2
|
|
wody płynące i stagnujące
|
Oecetis furva (Rambur, 1842)
|
2
|
|
wody stagnujące
|
Triaenodes simulans (Tjeder, 1929)
|
2
|
|
wody płynące
|
Limnephilus bipunctatus Curtis, 1834
|
2
|
|
wody płynące
|
Limnephilus decipiens (Kolenati, 1848)
|
2
|
|
wody płynące i stagnujące
|
Limnephilus extricatus McLachlan, 1865
|
2
|
|
wody płynące
|
Limnephilus politus McLachlan, 1865
|
2
|
|
wody stagnujące
|
Agraylea sexmaculata Curtis, 1834
|
2
|
|
wody stagnujące
|
Ithytrichia lamellaris Eaton, 1873
|
2
|
|
wody płynące
|
Hydropsyche exocellata (Dufour, 1841)
|
1
|
|
wody płynące
|
Holocentropus dubius (Rambur, 1842)
|
1
|
|
wody stagnujące
|
Holocentropus picicornis (Stephenes, 1836)
|
1
|
|
wody stagnujące
|
Plectrocnemia conspersa (Cutris, 1834)
|
1
|
|
wody płynące
|
Adicella reducta
(McLachlan, 1865)
|
1
|
|
wody płynące
|
Ceraclea annulicornis (Stephens, 1836)
|
1
|
|
wody płynące
|
Ceraclea senilis (Burmeister, 1839)
|
1
|
|
wody stagnujące
|
Leptocerus tineiformis Curtis, 1834
|
1
|
|
wody stagnujące
|
Molannodes tinctus (Zetterstedt, 1840)
|
1
|
|
wody płynące
|
Halesus radiatus (Curtis, 1834)
|
1
|
|
wody płynące
|
Limnephilus fuscicornis Rambur, 1842
|
1
|
|
wody płynące
|
Limnephilus germanus McLachlan, 1875
|
1
|
|
wody stagnujące i płynące
|
Limnephilus lunatus Curtis, 1834
|
1
|
82
|
wody płynące i stagnujące
|
Limnephilus marmoratus Curtis, 1834
|
1
|
|
wody stagnujące
|
Potamophylax latipennis (Curtis, 1834)
|
1
|
|
wody płynące
|
Hagenella clathrata (Kolenati, 1848)
|
1
|
|
wody płynące i stagnujące
|
Phryganea grandis Linnaeus, 1761
|
1
|
|
wody głównie stagnujące
|
Sericostoma personatum (Spence, 1826)
|
1
|
|
wody płynące
|
Hydroptila vectis Curtis, 1834
|
1
|
|
wody płynące
|
Orthotrichia angustella (McLachlan, 1865)
|
1
|
|
wody stagnujące
|
Silo nigricornis (Pictet, 1834)
|
|
1
|
wody płynące
|
Razem
|
790
|
670
|
|
