Kanianka - roślina pospolita choć niezwykła, opowieść z dygresją do slow science

Kanianka pospolita (kanianka europejska)

 

W dzieciństwie wielokrotnie spotykałem tę roślinę ale nie zwróciłem na nią uwagi. Ot, jakaś tam kolejna roślina, niczym powój czy inne pnącze, czepiające się innych roślin. Spotykałem ją zazwyczaj w zaroślach pokrzyw czy innych bylin, wśród których wakacyjnie buszowałem. Dopiero, gdy kilka lat temu zainteresowałem się pokrzywą  i jej etnograficzna-kulinarnymi właściwościami, to dostrzegłem coś jeszcze. I postanowiłem sprawdzić cóż to za "zielsko". W czasie niedawnej wyprawy terenowej nad rzekę Pasłękę i rzekę Narew ponownie spotkałem licznie tę roślinę. I o niej sobie przypomniałem.

Dlaczego kanianka jest dziwną rośliną? Bo jest rośliną pasożytniczą. Rośliny to przecież organizmy samożywne, zdolne do fotosyntezy, czerpią energię ze słońca. Są podstawą piramidy troficznej. Pasożyty to raczej w świecie zwierząt. I jak to się dzieje, że samożywne rośliny staja się półpasożytami tak jak jemioła czy całkowitymi pasożytami, tracącymi nawet zdolność do fotosyntezy? 

Kanianka jest pnączem. Pnie się po innych roślinach, sama nie buduje rusztowania z celulozy tak jak inne rośliny, pnące się ku słońcu. Inne są epifitami, wyrastają od razu wysoko na drzewach i też są bliżej słońca, nie inwestując w długą i mocną łodygę. Czy pnącza i epifity to pierwszy krok ku pasożytnictwu? Najpierw rezygnują z silnej i wysokiej łodygi, pomagającej w konkurencyjnym wyścigu do źródła światła, a potem z kolejnych elementów samodzielnego i samowystarczającego życia? Ekologiczne relacje między gatunkami cały czas się kształtują. Ekosystemy są pełne najróżniejszych zależności, uwarunkowań i relacji. I to wszystko można obserwować w czasie wakacyjnych, leniwych wojaży. Potrzebna tylko odrobina uważności i ciekawości. 

Czasami na pokrzywie spotkać można kaniankę, dokładniej kaniankę pospolitą (zwaną też europejską) (Cuscuta europaea). W dzieciństwie wielokrotnie widywałem ją na pokrzywach, ale nigdy nie zwracałem na nią uwagi. Ot jakiś taki powój się po pokrzywie wspina się i tyle. Ale to nie jest zwykły powój, to powój pokrzywożerny (w dalekiej przenośni). Jak wygląda kanianka zobaczyć można na załączonych zdjęciach. W rodzaju kanianka znajduje się około 200 gatunków, z których większość występuje w obu Amerykach. W Europie naliczono 17 gatunków a w Polsce - 10. Kanianki to rośliny jednoroczne, rzadziej wieloletnie. Pasożytnicze i niemal bezzieleniowe (a więc bez chloroplastów). Owijają się dookoła roślin żywicielskich, z których czerpią wodę i związki organiczne za pomocą ssawek wyrastających z łodygi. Ssawki wrastają do wiązek przewodzących rośliny żywicielskiej, niczym kradnący prąd z sieci energetycznej (czerpią zyski nie płaca rachunków).. 

Kanianka pospolita czyli kanianka europejska (Cuscuta europaea L.) jest rośliną jednoroczną z rodziny powojowatych (Convolvulaceae). Jest gatunkiem kosmopolitycznym, występuje w Europie, w północnej Afryce oraz Azji w strefie klimatu umiarkowanego. Tak jak wszystkie inne kanianki jest pnączem i rośliną pasożytniczą. Pozbawiona jest chlorofilu. Łodyga jest czerwonawa, silnie rozgałęziona, owija się wokół roślin żywicielskich zgodnie z ruchem wskazówek zegara (to warto będzie sprawdzić w terenie czy zawsze tak czy czasami może jednak w drugą stronę?). Kwitnie od czerwca do sierpnia, czasami nawet i we wrześniu. Rośnie zwłaszcza na pokrzywie, chmielu i wierzbie, rzadziej na konopiach, ziemniakach i innych roślinach siedlisk wilgotnych. Spotkać ją można w dolinach rzek, nad jeziorami i stawami, w łęgach wierzbowo-topolowych a także w uprawach na ziemniaku i koniczynie. Wtedy uważana jest za szkodliwy chwast.

Drugim, rodzimym gatunkiem, który możemy spotkać w czasie wakacyjnych podróży jest kanianka macierzankowa (Cuscuta epithymum L.). Jest rośliną trującą dla zwierząt domowych, zawiera kuskutynę. Traktowana jest jako chwat roślin motylkowych oraz roślin łąkowych. Spotkać ją można na suchych i średnio wilgotnych łąkach, pastwiskach, murawach, polach i w zaroślach. Jest wieloletnim terofitem, pędy zimują zwykle na szyjkach korzeniowych roślin żywicielskich Zdarza się, że pędy kanianki wpuszczają ssawki do siebie nawzajem. W uproszczeniu można byłoby powiedzieć, że w tym zapędzie pasożytuje sama na sobie. Nasiona kanianki przypominają swoim kształtem nasiona niektórych roślin uprawnych, np. koniczyny. To cecha sprzyjająca roślinom, rosnących w uprawach rolnych (chwastów). Dawniej, by pozbyć się nasion kanianki, nasiona na siew mieszano z olejem i opiłkami żelaznymi, które łatwiej przylegają do chropowatych nasion kanianki i mogły być usuwane za pomocą elektromagnesu. Nieustanna ekologiczna wojna oszukiwania i eliminacji oszustów, w którą wpisał się człowiek wraz ze swoją gospodarką rolną. Agrocenozy i urbicenozy są nowymi siedliskami na Ziemi, w których zachodzi intensywna ewolucja. Znakomity obszar do badań ekologicznych i ewolucyjnych. I do wakacyjnych obserwaji.

Przy tej okazji warto wspomnieć o kaniance lnowej (Cuscuta epilinum Weihe ex Boenn.) wymarłym już antropoficie czy innych kaniankach związanych z uprawami: kanianka koniczynowa (Cuscuta trifolii Bab. & Gibson = Cuscuta epithymum subsp. epithymum) oraz kanianka polna (Cuscuta campestris Yunck.), oba gatunki to antropofity zadomowione,

Warto jeszcze wspomnieć o kaniance wielkiej (Cuscuta lupuliformis Krock.), roślinie jednorocznej, spotykanej na niżu w zaroślach i lasach łęgowych, w dolinach rzeki Odry, Wisły i ich dopływach. Nie wymieniłem wszystkich gatunków kanianek, które możemy spotkać w Polsce. 

Wakacje to dobry czas na niespieszne obserwowanie i odkrywanie przyrody. Jeśli zatrzymać się przy jednej roślinie na dłużej i spróbować dostrzec jej relacje ze światem, to zobaczyć można bardzo wiele, niemalże cały ekosystem i ogromne bogactwo zależności. Żeby zobaczyć dużo – można szybko biegać by dotrzeć do wielu miejsc. Ale równie dobrze można się zatrzymać i obserwować. Slow science. Nie szybciej i więcej ale głębiej, dokładniej i przez to więcej.

PS. Pani Urszula Zyskowska na Facebooku podpowiedziała, że dawniej kanianka nazywana była sznurowadłem wiedźmy.

Źródła:

• Kanianka (Wikipedia) https://pl.wikipedia.org/wiki/Kanianka
• Nawara Z., Rośliny łąkowe, Warszawa 2012, Multico oficyna Wydawnicza
• Sudnik-Wójcikowska B., Rośliny synantropijne. Warszawa 2011, Multico oficyna Wydawnicza
• Sudnik-Wójcikowska B., Krzyk A.,  Rośliny wydm, klifów. solnisk i aluwiów Warszawa 2015, Multico oficyna Wydawnicza
• Witkowska-Żuk L., Rośliny leśne, Warszawa 2013, Multico oficyna Wydawnicza