Nadrzewek południowy (Meconema meridionale) czyli o tym co nowego w faunie Polski

(Nadrzewek południowy Meconema meridionale A. Costa, 1860, Fot. Zasil, Creative Commons)

Przyroda się nieustannie zmienia ale ostatnio dzieje się to zaskakująco szybko. Już nie tylko za sprawą antropogenicznego przekształcenia krajobrazu ale także na skutek szybkich zmian klimatu. Jedne gatunki lokalnie zanikają (wymierają), inne zmieniają zasięgi występowania. Wiele bezpowrotnie wymrze - to strata naszej globalnej bioróżnorodności. Regionalnemu zanikaniu gatunków towarzyszy ekspansja innych (sukcesja ekologiczna, dyspersja) a globalnemu wymieraniu towarzyszyć będzie ewolucja i niewątpliwie radiacje adaptacyjne. Procesy ewolucyjne zachodzą wolniej niż dyspersja i sukcesja w ekosystemach. W każdym razie dla przyrodników otworzyło się wielkie pole badawcze - dokumentować zmiany i szukać prawidłowości. W tym roku chcę powtórzyć po wielu latach przerwy badania chruścików (i innych wodnych bezkręgowców) w małych zbiornikach okresowych. Po zeszłorocznym doświadczeniu zaniku takich zbiorników w uprawach wierzby, obawiam się czy znajdę życie w być może wyschniętych zbiornikach...

Dzięki powszechnie dostępnej technologii cyfrowej wiele osób może się włączyć w dokumentowanie zachodzących zmian (fotografować siedliska czy konkretne gatunki). Potrzebna precyzja, systematyczność i współpraca. Wiele gatunków owadów jest na tyle charakterystyczna, że poprawne rozpoznanie dostępne jest dla wielu przyrodników-wolontariuszy. Wystarczy zrobić dobre zdjęcie i skonsultować się ze specjalistami.

Poprzednio pisałem o nadrzewku długoskrzydłym, od kilku lat występującym także w Olsztynie. Teraz przedstawię bliskiego kuzyna, którego także spodziewam się za jakiś czas w północno-wschodniej Polsce. Jeszcze go nikt tu nie widział. Kto będzie pierwszy? Modliszka też była zaskoczeniem.

Prostoskrzydłe (Orthoptera) są stosunkowo łatwe do obserwacji i rozpoznawania gatunków. Powstała nawet baza danych o gatunkach występujących w Polsce, zdjęcia tych gatunków oraz mapy rozmieszczenia. Własne obserwacje też tam można nadsyłać. I w ten sposób uczestniczyć w społecznym ruchu naukowym. Potrzeba wielu obserwatorów by poznać zmiany zasięgów występowania oraz lepiej zbadać różnorodność biologiczną Polski. Zwłaszcza, że tak szybko się zmienia. A my nie mamy nawet pełnego obrazu obecnej różnorodności biologicznej Polski...

(dane z bazy Prostoskrzydłe Polski, przed aktualizacją) 

Kilka dni temu, od znajomego entomologa, otrzymałem publikację z nowymi danymi o występowaniu w Polsce nadrzewka południowego Meconema meridionale.  Gatunek ten po raz pierwszy został stwierdzony w Polsce w 2013 roku. Najnowsza publikacja (Grobelny i in. 2019), dotycząca lat 2013-2019, przynosi dane o 29 nowych stanowiskach tego gatunku.

Imagines nadrzewka południowego obserwować można od lipca do listopada. Długość ciała samców wynosi 11-19 mm a samic 11-19 mm. Nadrzewek południowy jest małym pasikonikiem o skrzydłach zredukowanych do niewielkich łusek, co wyraźnie odróżnia go od blisko spokrewnionego, pospolitego już w Polsce, nadrzewka długoskrzydłego (Meconema thalassinum). Mało widoczne skrzydła mogą na pierwszy rzut oka wskazywać na stadium larwalne. Niewprawny obserwator może więc wziąć za postać młodocianą naszego pasikonika zielonego czy pasikonika śpiewającego.

We wspomnianej publikacji autorzy sugerują, że że nadrzewek południowy obecnie występuje już w niemal całej południowej Polsce. Jak zaznaczają, rozprzestrzenianiu tego gatunku sprzyja transport samochodowy i kolejowy. Naturalna dyspersja wspomagana jest dyspersją antropogeniczną. Jest to szczególnie ważne dla, takich jak nadrzewek południowy, gatunków nielotnych (brachypteria, krótkoskrzydłość).

Dane naukowe z lat 1900–1950 wskazują, że nadrzewek południowy występował jedynie w południowo–zachodniej Europie (Włochy, Sycylia, Korsyka, południowa Francja) oraz w południowych Bałkanach (Chorwacja, Słowenia, Bośna i Hercegowina). Później odnotowano jego obecność w  całej Francji, Hiszpanii, Szwajcarii, Niemczech, Austrii, Holandii, Belgii, Węgrzech, Wielkiej Brytanii, Bułgarii, Czechach, Słowacji, Serbii, Irlandii a w 2013 także w Polsce. W naszym kraju po raz pierwszy zauważono obecność nadrzewka południowego Krakowie, gdzie był obserwowany i odławiany na drzewach, krzewach i ścianach budynków.

(Źródło: Grobelny S., Żurawlew P., Kutera M., Brodacki M., Kupczyk M., Gwardjan M., Radzikowski P., Itczak A., Czyżewski Sz., 2019. Kolejne stanowiska nadrzewka południowego Meconema meridionale Costa, 1860 (Orthoptera: Tettigoniidae) w Polsce. Przegląd Przyrodniczy, 30 (3): 27-37.

Nadrzewek południowy zasiedla zadrzewienia z krzewami liściastymi. Jest drapieżnikiem, zjada małe bezkręgowce, zasiedlające liście i korę krzewów oraz drzew. Poluje także na minujące (drążące małe korytarzyki w liściach) larwy motyla szrotówka kasztanowcowiaczka (Cameraria ohridella). Prawdopodobnie i jego kuzyn nadrzewek długoskrzydły także odżywia się szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem. Po kilkunastu latach gradacji tego motyla, atakującego kasztanowce, pojawił się być może skuteczny, naturalny obrońca tych drzew. Z pewnością nadrzewek południowy jest gatunkiem obcym dla naszej fauny. Ale czy należy utrudniać mu ekspansję? Z jednej strony sprzyja mu ocieplający się klimat, z drugiej byłby być może naturalnym "obrońcą" kasztanowców w parkach. Dotychczasowe badania naukowe wskazują, że omawiany pasikonik pojawia się w siedliskach synantropijnych. W nowo skolonizowanych obszarach występuje najczęściej w dużych miastach i ich przedmieściach. Miasta jako wyspy ciepła i wrota dla migrantów? Tak, prawidłowość te obserwujemy na przykładach wielu gatunków.

Dotychczas zinwentaryzowane stanowiska nadrzewka południowego skoncentrowane były w środowiskach miejskich, blisko dróg i miejsc kempingowych, co bardzo wyraźnie wskazuje, że gatunek ten rozprzestrzeniania się poprzez transport samochodowy a prawdopodobnie także transport kolejowy.

Jeśli więc chcecie włączyć się w obserwacje zmian przyrody, to może tego roku zwrócicie uwagę i na dwa gatunki nadrzewków, w szczególności na nadrzewka południowego?

Bibliografia:

• Seweryn Grobelny, Przemysław Żurawlew, Marcin Kutera, Michał Brodacki, Michał Kupczyk, Mariusz Gwardjan, Paweł Radzikowski, Aneta Itczak, Szymon Czyżewski, 2019. Kolejne stanowiska nadrzewka południowego Meconema meridionale Costa, 1860 (Orthoptera: Tettigoniidae) w Polsce. Przegląd Przyrodniczy, 30 (3): 27-37.
• 16. Meconema meridionale A. Costa, 1860 [https://orthoptera.entomo.pl/index.php/mapy-rozmieszczenia/20-16-meconema-meridionale] (dostęp styczeń 2020)