Aelosoma - potwór ze szkolnego akwarium (z nowymi technologiami w tle)

Aelosoma. Fot.: Plskova K, Sacha M. BioOSM - Aeolosoma sp.. 2023. https://brmlab.s0c4.net/bioosm/det/c7407ef45edbb8ce8ebb01aaac20dc7f.htm

 

Czasem nowe technologie  - niczym czarownice - traktowane są jako źródło zła wszelakiego i krynicę nieszczęść społecznych i edukacyjnych. Narzekamy na internet, media społecznościowe i smartfony w rękach dzieci i młodzieży a nawet dorosłych. Chcę więc przytoczyć przykład jak można wykorzystać telefony komórkowe w szkole, media społecznościowe i szybkie konsultacje w celu uzupełnienia szkolnych obserwacji mikroskopowych. Technologie dobrze użyte przynoszą korzyści. Tak jak każde narzędzie. Zamiast więc straszyć i palić na stosie niczym czarownice, warto je eksplorować i uczyć się właściwego ich wykorzystania. Nawet prosty młotek, jeśli nie umiemy się nim posługiwać, może być przyczyną stłuczonego palca i bólu. Zatem  uczyć się korzystania z młotka czy go wyrzucić i posługiwać się jedynie pięścią lub kamieniem? Ale przejdźmy do tytułowego mikropotwora.

A działo się to w Tarnowskich Górach w połowie marca 2023, choć zaczęło jeszcze w listopadzie ubiegłego roku. A jeśli uwzględnić ewolucję to zaczęło się wiele milionów lat temu. A nawet miliardów. W każdym razie tego niezwykłego mikropotwora  (mikro bo miał długość ok. 2 mm) wypatrzono pod mikroskopem (filmik niżej) w dniu 14 marca w czasie Dni Otwartych w Zespole Szkół Chemiczno-Medycznych i Ogólnokształcących im. Marii Skłodowskiej-Curie w Tarnowskich Górach.

Woda wzięta ze stawu, do tego kupiona moczarka kanadyjska i zalana wodą z kranu (od listopada, czyli ponad 2 miesiące przed obserwacją). Skąd się wziął ten stwór? Na pewno nie z wody w kranie. Pozostaje moczarka kanadyjska ze sklepowego akwarium oraz bardziej prawdopodobna woda ze stawu, zapewne z fragmentem osadów dennych, może z piaskiem nawet. Cała hodowla był podkarmiana sacharozą i drożdżami. Dało to warunki do rozwoju mikroorganizmów. Potwór, szybko ochrzczony Rysiem, wykryty został w czasie obserwacji mikroskopowym podczas dni otwartych w szkole, wraz z całym stadkiem zooplanktonu. Filmik został nakręcony telefonem komórkowym przez nauczycielkę Bogusławę Mikołajczyk i przesłany z pomocą mediów społecznościowych (Messenger oraz Facebook) z prośbą o identyfikację nieznanego stwora. Też nie wiedziałem. I zacząłem szukać. Najpierw we własnej głowie.

To coś poruszało się niesamowicie. Członowana budowa ciała, szczecinki, pierwsze moje skojarzenie:  może to jakiś brzuchorzęsek lub skąposzczet? Zajrzałem do podręcznej książki hydrobiologicznej - nie było takiej sylwetki. Czyli moja wiedza i dostępne książki nie dały odpowiedzi. Zatem umieściłem link do filmiku na Facebooku (w grupie i na swojej tablicy) z zapytaniem hydrobiologów (czyli ekspertów zajmujących się fauną wodną, bo jednej osobie trudno znać się na wszystkich tak licznych w gatunki i plany budowy wodnych zwierzętach). Pierwsza sugestia pojawiła się w ciągu kilkunastu minut, że to skąposzczet i nawet pojawiała się nazwa "Czy to nie Chaetogaster limnei?". Sprawdziłem w Googlach, w grafice. Kilka rysunków, inne niż to, co na filmiku. A więc to nie ten wymieniony skąposzczet. Ale na jednym zdjęciu pojawił się podobny obraz. Tak trafiłem na rodzaj Aelosoma. Kilka minut później inni specjaliści od wodnych bezkręgowców (też za pośrednictwem Facebooka) zasugerowali, że to Aelosoma. Teraz już łatwo się przeszukiwało internet. Nazwa rodzajowa (jako ważne słowo kluczowe dla wyszukiwarki) ułatwiła dotarcie do stron specjalistycznych i zamieszczonej wyżej ilustracji. Były zdjęcia, filmiki i opisy. I tu pojawiła się kolejna tajemnica - niejasna pozycja systematyczna stwora. Bo że pierścienica to pewne, ale dalej zaczynały się wątpliwości. Po lakonicznych ale treściwych informacjach ze stron internetowych sięgnąłem do podręcznika zoologii (w wodnych i glebowych skąposzczetach nie znalazłem). A niżej przedstawiam zebrane informacje.

Aeolosoma to bezkręgowce o segmentowanej budowie ciała, należą do pierścienic (Annelida). Jak widać na zdjęciu i filmiku - są niewielkie, o długości 1,5- 2 mm. Czasami są zaliczane do skąposzczetów, czasem do siodełkowców (Clitellata) obok skąposzczetów, czasami do wieloszczetów a czasami do osobnej gromady Aphanoneura (=Aelosomata). Z tym, że w przeciwieństwie do wieloszczetów żyją w wodach słodkich, śródlądowych a nie morskich. W wielu opracowaniach ich przynależność jest pod znakiem zapytania i tymczasowa, określana mianem incerta sedis czyli czeka na pracę systematyków i w oparciu o nowe dowody przyporządkowanie do konkretnej grupy pierścienic.

Rodzaj Aeolosoma należy do kosmopolitycznej rodziny Aeolosomatidae. Wraz z siostrzaną (w ujęciu kladystów) rodziną Potamodrilidae zaliczane są do Aphanoneura. A dalej same filogenetyczne znaki zapytania. W sensie konkretnego pokrewieństwa ze skąposzczetami czy wieloszczetami.

Gromada Aphanoneura (nie ma polskiej nazwy, pora ją wymyśleć) uważana jest za słabo i niewystarczająca poznaną gromadę oligomerycznych (czyli z małą liczbą segmentów ciała), bardzo małych, mocno wyspecjalizowanych pierścienic żyjących w wodach słodkich i słonawych. Spotkać je można w wodach interstycjalnych (woda zawarta między ziarenkami piasku), zaliczane są do mejobentosu. Pierścienice z tej gromady są obojnakami (hermafrodytami).

Na przynależność do Clitellata wskazywały takie cechy jak: brak parapodiów, obojnactwo i ekologiczne preferencje do wód słodkich. Nie posiadają jednak siodełka tak charakterystycznego dla skąposzczetów. Stanowisko systematyczne ciągle jest więc dyskutowane. Jest pole do działania, a skoro można je znaleźć w szkolnej hodowli, to są na wyciągniecie ręki. By odkrywać tajemnice biologii. Nie wszystko zostało jeszcze odkryte i dogłębnie poznane.

Aphanoneura – problematyczny takson, zazwyczaj w randze gromady, obejmujący ponad 30 gatunków, wyróżniany w obrębie pierścienic (Annelida). Są to bardzo drobne, głównie słodkowodne zwierzęta charakteryzujące się prymitywnymi cechami budowy, w tym brakiem parapodiów. Długość ich ciała zwykle nie przekracza 1 mm, choć spotykane są osobniki o długości sięgającej 10 mm oraz łańcuchy zooidów długości kilku milimetrów. Nieliczne występują w wodach słonych. Są hermafrodytami, ale większość rozmnaża się bezpłciowo (niekompletna paratomia).W faunie Polski występuje 13 gatunków z tej grupy, z czego tylko jeden z rodziny Potamodrilidae.

Występują w stojących i płynących wodach słodkich, w wilgotnym piasku wybrzeży morskich, gdzie wchodzą w skład psammonu, nieliczne zasiedlają wilgotne środowiska lądowe, cieplarnie i zbiorniki z podgrzaną wodą. Żywią się glonami, bakteriami i drobinami materii organicznej (detrytus). Rozmnażają się głównie przez paratomię, rzadziej na drodze płciowej.

Do rodziny Aleosomatidae należy kilkadziesiąt gatunków, z których 13 występuje w Polsce. Pierścienice z tej rodziny są małe: od dziesiątych części milimetra do kilku milimetrów. Ciało mają przezroczyste z licznymi kroplami barwnika w kolorze pomarańczowym, żółtym, zielonkawym lub niebieskawym. Plamki te nieregularnie rozmieszczone są w epidermie. Wyraźnie widać je na niżej zamieszczonym filmiku. Z przodu ciała znajduje się prostomium, stosunkowo duże, orzęsione na brzusznej stronie. To dzięki temu prostomium poruszają się. Na końcu ciała znajduje się płat analny czyli pygydium. Segmentacja ciała jest widoczna lecz słabo zaznaczona. Na każdym segmencie widoczne są cztery pęczki cienkich szczecinek. U niektórych gatunków występują także szczecinki hakowate. U niektórych np. rodzaj Rheomorpha brak jest szczecinek, Większość gatunków rozmnaża się bezpłciowo. Rozmnażanie płciowe obserwowano tylko u nielicznych gatunków np. u Aeolosoma singulare. Rozmnazanie bezpłciowe polega na niekompletnej paratomii (podziały ciała), w wyniku której powstaje od dwóch do pięciu, połączonych łańcuszkowato osobników. Przedstawiciele tej rodziny zasiedlają wody słodkie i słonawe, śródlądowe. Nieliczne gatunki żyją na lądzie. Żyją w psammonie a jeden gatunek – Hystricisoma chappuisi - żyje na ciele innych zwierząt, konkretnie na ciele raków z rodziny Astacidae a więc prowadzi epizoiczny tryb życia. Najpospolitszy gatunek jest kosmopolityczny i eurytopowy - Aelosoma hemprichi (długości 0,3-1,0 mm), tworzy łańcuszki złożone z nie więcej niż z sześciu osobników (długości łącznej do 2 mm). Osobniki w łańcuszku czasami nazywane są zooidami (choć termin ten właściwszy jest dla innych grup bezkręgowców).

Aeolosoma - Rysiu - żywi się mikroorganizmami i detrytusem. Tekst pisany szybko więc są pewne powtórzenia. Być może do dopracowania stylistycznego i uporządkowania informacji można byłoby wykorzystać ChatGPT. Tego nie próbowałem. Muszę się nauczyć. Bo do takich językowych i redakcyjnych zadań ten algorytm się chyba dobrze nadaje. 

Podsumowanie: poszukiwania z pomocą mediów społecznościowych (Messenger, Facebook, Tik Tok) i nowych technologii, w tym wyszukiwarek internetowych, Wikipedii, wykorzystanie telefonu do nagrania obrazu spod mikroskopu (to nie takie łatwe, trzeba się nauczyć bo jest to nagrywanie improwizowane, bez dedykowanego i specjalistycznego sprzętu - liczy się kreatywność). Narzędzia jak to narzędzia - są ułomne i mają ograniczone zastosowanie. Na przykład ChatGPT nie nadaje się za bardzo do wyszukiwania informacji biologicznych, ponieważ kreuje tekst z różnych źródeł i często jest to niewłaściwe połączenie różnych elementów (niżej szczegóły).

Filmik zamieszczony na Tik Toku:

@biologusdesignans #poprostubiolożka #biologia #mikroskop #Biologusdesignans #cudawiankiwmikroskopie ♬ dźwięk oryginalny - Biologus designans

Wnioski: najwartościowsze informacje znalazłem na Wikipedii oraz akademickim podręczniku do zoologii bezkręgowców. ChatGPT okazał się zwodniczy bo podawał sporo wymieszanych a przez to błędnych, informacji.

Źródła: 

• Zoologia Bezkręgowce (bez stawonogów). Tom 1. Red. Cz. Błaszak, Wyd. PWN, 2009
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Aeolosomatidae
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Aphanoneura

Zapytałem także ChatGPT. Mimo odpowiedzi z błędami merytorycznymi korzystanie z ChatGPT nauczyło mnie większej ostrożności w korzystaniu ze źródeł internetowych (i książkowych także). Nauczyło mnie mocno ograniczonego zaufania - trzeba szukać w wielu źródłach i weryfikować wiarygodność każdego. A niżej rezultaty konwersacji z czatbotem z zaznaczonymi moimi uwagami.

S.Cz. Chcę dowiedzieć się co to jest Aelosoma, wodna pierścienica

ChatGTP: Aelosoma to rodzaj wodnej pierścienicy z rodziny Naididae [błąd w przynależności do rodziny, nazwa rodziny zaczerpnięta ze skąposzczetów S.Cz.]. Są to małe, bezbarwne robaki o długości zwykle mniejszej niż 1 cm, występujące w słodkich wodach, takich jak jeziora, rzeki i stawy.

Charakteryzują się wydłużonym ciałem w kształcie pierścienia, z jednym końcem zakończonym głową, a drugim końcem zakończonym ogonem [nie mają ogonów, zły biologiczny termin, mimo, że chodzi o tylną część ciała - pygydium]. Ich ciało jest podzielone na segmenty, z każdym segmentem posiadającym pęczki szczecinek, które służą do poruszania się i utrzymywania się w wodzie.

Aelosoma żywią się zwykle detrytusem i mikroorganizmami, takimi jak bakterie i glony, a także larwami owadów i małymi skorupiakami [wątpliwe, bo zbyt małe aby zjadać larwy owadów czy skorupiaki]. Są ważnym elementem łańcucha pokarmowego w ekosystemach słodkowodnych, a także są używane jako wskaźniki zanieczyszczenia wód, ponieważ są wrażliwe na obecność substancji chemicznych w wodzie [tego nie jestem w stanie zweryfikować, lecz w innych źródłach nie znalazłem potwierdzającej informacji].

S.Cz.: A jak się rozmnażają?

ChatGTP: Aelosoma rozmnaża się za pomocą metody podziału ciała, zwanej podziałem poprzecznym [językowo dobrze ale nie w terminologii biologicznej, spora nieporadność]. Proces ten polega na tym, że ciało pierścienicy dzieli się na dwie części, z których każda regeneruje brakujące części, tworząc nowe osobniki.

Podział ciała zaczyna się od fragmentacji ciała pierścienicy na dwie części. Każda z tych części zaczyna regenerować brakujące części ciała i staje się nowym osobnikiem. Często również pojawiają się tzw. pączkowanie, w którym to z jednej części ciała pierścienicy zaczyna wyrastać mały "pączek", który z czasem rozwija się w osobnika [bardzo wątpliwe, bez potwierdzenia w innych źródłach, raczej twórcza, językowa konfabulacja, nie pasująca do terminologii biologicznej].

W niektórych przypadkach Aelosoma może również rozmnażać się płciowo, poprzez łączenie się dwóch gamet (komórek płciowych) - jaja i plemników. Jednakże, rozmnażanie płciowe nie jest u nich tak powszechne jak rozmnażanie przez podział ciała.

S.Cz.: Podzielone części czasem są połączone, Niektórzy piszą o zooidach. Co to są te zooidy?

ChatGT:  Tak, czasami podzielone części Aelosoma mogą pozostać połączone przez pewien czas, tworząc struktury zwane zooidami. Zooidy są to połączone lub częściowo połączone fragmenty ciała pierścienicy, które zachowują zdolność do samodzielnego funkcjonowania i rozmnażania.

W przypadku Aelosoma [w konwersacji nawiązuje do wcześniejszych treści i pytania, stąd pojawia się Aelosoma, ale dalsze wywody, dotyczące zooidów wzięte z innych grup systematycznych, np. msztwiołów], zooidy zwykle tworzą się, gdy jedna z części ciała nie rozwinie się w pełni, a pozostała część ciała zaczyna wydawać pączki lub tworzyć nowe segmenty. Zooidy zwykle zawierają tylko część układu nerwowego, mięśniowego i układu rozrodczego, ale niektóre z nich mogą mieć także część układu pokarmowego [przeniesione z innych grup systematycznych, w których występują zooidy, w tym przypadku ten wywód jest nieprawdziwy, błędny].

Zooidy mogą funkcjonować jako osobniki samodzielnie, ale zazwyczaj są one krótko żyjącymi formami przejściowymi, które szybko rozwijają się w osobniki dorosłe. W zależności od warunków środowiskowych, zooidy mogą pełnić różne role w cyklu życiowym Aelosoma, odnosząc różne korzyści ewolucyjne [całkowita twórcza konfabulacja, próba wykorzystania treści z innych źródeł, na takim poziomie ogólności, że może pasować i do opisywanego przypadku].