Jak narastająca susza wpływa na chruściki - przykład z Wielkopolski

Wysychające jezioro, Pojezierze Gostynińskie, sierpień  2018

O zanikami owadów donoszą coraz liczniejsze publikacje z Europy i Australii. W niektórych miejscach mówi się p spadku liczebności, biomasy i liczby gatunków nawet o 70%. Jednocześnie w niektórych pracach wskazuje się, że obserwowany spadek liczebności dotyczy owadów lądowych a u owadów wodnych można obserwować wzrost. To są pierwsze prace, wymagają powtórzenia i zweryfikowania. Do wiarygodnych porównań potrzebny dobry punkt odniesienia, czyli przeprowadzone wcześniej badania. A z tym jest problem.

Przyczyną spadku liczebności oraz wymierania gatunków wśród owadów są działania człowieka. Z jednej strony masowe stosowane insektycydów w ochronie roślin na terenach rolniczych ale i na obszarach leśnych. Z drugiej strony są to przekształcenia krajobrazu. Kolejną przyczyną są coraz bardziej widoczne zmiany wynikające z globalnego ocieplenie klimatu. 

Jak już wspomniałem, do oceny długoletnich zmian potrzebne są dane wyjściowe. Niestety w Polsce nie wszędzie i nie dla wszystkich grup prowadzone były badania od wielu dziesięcioleci. Dane są wyrywkowe. Na dodatek teraz spadło zainteresowanie ekologicznymi i faunistycznymi badaniami, bo akademiccy naukowcy zaabsorbowani są publikowaniem dla punktów. Co roku muszą być wyniki. I publikacje. A jak uzyskiwać dobre wyniki w ocenie, gdy badania terenowe trwają po kilka sezonów? Nadzieją jest amatorski (obywatelski) ruch naukowy - zbieranie danych z zainteresowania i publikowanie wtedy, gdy ma już się wyniki. Bez presji czasu, bez pogoni za punktami. Jeszcze raz powtórzę, żadne wieloletnie analizy trentów nie są możliwe bez danych i badań podstawowych.

Od lat zbieram chruściki z różnych miejsc Polski, w dużym stopniu poprzez współpracę. Wiele danych nie zostało jeszcze opublikowanych, czekają w bazach danych. Swoje zainteresowania koncentrowałem głównie na terenach chronionych i wartościowych przyrodniczo. Takie podejście wydawało się zasadne: przede wszystkim udokumentować bioróżnorodność terenów najbardziej wartościowych pod względem przyrodniczym. Bo nawet nie mamy przeprowadzonej pełnej dokumentacji dla wszystkich parków narodowych czy parków krajobrazowych. Chruściki nie są wyjątkiem. A co z terenami "zwykłymi" stanowiącymi jakieś 90% powierzchni kraju? Co z terenami rolniczymi? 

Wielkopolska należy do regionów Polski o najsłabiej poznanej faunie chruścików (Trichoptera). W jakimś sensie to kwestia przypadku. Specjaliści od chruścików pracowali do tej pory w Krakowie, Łodzi, Olsztynie, Lublinie. A im dalej od ośrodka naukowego tym rzadsze wizyty terenowe. Wielkopolska jest jednocześnie narażona jest na pogłębiające się deficyty wody i zanikanie zbiorników wodnych. W mediach piszą głównie o zanikaniu jezior oraz wysychaniu rzek - bo jest to najbardziej spektakularne (jedną z przyczyn są odkrywkowe kopalnie węgla brunatnego). W obliczu tych procesów można więc spodziewać się spadku różnorodności biologicznej hydrobiontów, w tym chruścików. Z tego powodu pilne są  prace inwentaryzacje, zmierzające do poznania aktualnego stanu fauny chruścików tego regionu, po to by móc oceniać zachodzące zmiany, w tym te związane z ocieplaniem się klimatu. W odniesieniu do Wielkopolski dysponujemy w większości bardzo starymi danymi z badań: Jeziora Kierskiego (Jakubisiakowa 1933, Rzóska 1935), zbiorników okolic Wągrowca (Jakubisiakowa 1935), rzeki Wełny (Meybaum 1955) i środkowej Wielkopolski (Jaskowska 1961).  W tej ostatniej pracy badano wiele różnych typów wód, jednakże zakres badań nie obejmował obszaru powiatu pleszewskiego. Na 109 stanowiskach autorka wykazała wtedy obecność 102 gatunków. Nowsze badania chruścików Wielkopolski odnoszą się jedynie do Sierakowskiego Parku Krajobrazowego (Adamek i Czachorowski 2004), powiatu pleszewskiego (Żurawlew et al. 2015) i Jeziora Powidzkiego (Żurawlew et al. 2017).

Ze względu na fakt, iż są to w większości starsze badania to w odniesieniu do części gatunków można mieć wątpliwości co do poprawności oznaczeń. W tamtym czasie nie były opisane larwy wszystkich gatunków a dostęp do opisów imagines był ograniczony. Proste porównywanie listy gatunków nie jest możliwe. 

Dzięki zaangażowaniu Przemysława Żurawlewa od kilku lat zbierane są chruściki powiatu pleszewskiego. Pierwsza wstępna praca ukazała się w 2015 roku: Żurawlew P., S. Czachorowski, E. Buczyńska, 2015. Chruściki (Trichoptera) okolic Pleszewa (Wielkopolska). Caddisflies (Trichoptera) in the area of Pleszew (Wielkopolska). Przegląd Przyrodniczy, 26: 39-44. Do tego samego czasopisma trafiła druga część relacji z badań nad chruścikami okolic Pleszewa: Przemysław Żurawlew, Stanisław Czachorowski, Nowe dane o chruścikach (Trichoptera) okolic Pleszewa (Nizina Wielkopolsko-Kujawska) z lat 2015-2019.  Ukaże się w Przeglądzie Przyrodniczym.

Złożona do druku praca podsumowuje badania nad chruścikami (Trichoptera) powiatu pleszewskiego, położonego w Wielkopolsce. W latach 2015–2019 wykazano tu występowanie 57 gatunków chruścików, zebranych na 52 stanowiskach. Natomiast w całym okresie badań (2008–2019) odłowiono w 52 miejscach łącznie 790 imagines i 670 larw należących do 67 gatunków. Wykazano 1 gatunek z „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt – Bezkręgowce” (Hagenella clathrata) i 7 gatunków z „Czerwonej Listy Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce” (Hydropsyche modesta, Ithytrichia lamellaris, Orthotrichia angustella, Limnephilus germanus, Ceraclea senilis, Triaenodes detruncatus i Triaenodes simulans). Zwykły rolniczy krajobraz zawiera więc także i gatunki rzadkie oraz zagrożone wymarciem w Polsce.

Podczas pięcioletnich badań (2015–2019) odłowiono 618 imagines i 243 larw należących do 57 gatunków. Chruściki odławiano głównie nocą przy budynkach - zwabiane były przez oświetlenie. Stosowano także metodę „na upatrzonego” i kosząc siatką entomologiczną roślinność nad brzegami rzek, rowów i zbiorników. Taka metodyka zbioru dostępna jest dla każdego przyrodnika amatora, nawet w czasie wakacyjnego urlopu. Gorąco zachęcam do takiej aktywności gdyż zebrane w ten sposób dane są niezwykle potrzebne. Akademickich naukowców jest zbyt mało by szybko zebrać dane z całego kraju. W tej chwili aktywnych zawodowo jest dwoje trichopterologów w Polsce. 

Powiat pleszewski  obejmuje powierzchnię 713 kilometrów kwadratowych i znajduje się w południowo–wschodniej części Niziny Wielkopolsko–Kujawskiej, przepływa tu rzeka Prosna z nielicznymi, zanikającymi starorzeczami. Obecnie dominują tu użytki rolne, które zajmują około 75% jego powierzchni. Do najważniejszych rzek uchodzących do Prosny na terenie powiatu należą: Ciemna, Giszka, Ner, Garbacz, Grabówka oraz Lutynia, która wpada do Warty. Poza dużym zbiornikiem zaporowym w Gołuchowie (51,5 ha), brak tu większych akwenów wodnych. Na terenie powiatu znajdują się liczne mniejsze zbiorniki o zróżnicowanym charakterze, np. interesujące pod względem przyrodniczym glinianki w Kwileniu, Kowalewie, Lenartowicach (obszar Natura 2000 „Glinianki w Lenartowicach”) i w Nowej Wsi pod Pleszewem oraz blisko 40 torfowisk sfagnowych (z dużym udziałem mchów torfowców) w lasach koło Gizałek i Chocza. Duże kompleksy leśne z dominującym dębem szypułkowym Quercus robur, występują pod Taczanowem i Gołuchowem, a rozległe bory sosnowe na znacznym obszarze gmin Pleszew, Gizałki i Chocz. Na terenie powiatu znajduje się ponad 50 parków podworskich i założeń parkowych, w których w wielu miejscach zachowały się stare drzewa i stawy. Większe powierzchnie łąk i turzycowisk zachowały się w dolinach rzek: Prosny, Lutyni i Neru (Żurawlew 2014, 2018). 

W cytowanej wyżej pracy, złożonej do druku informujemy, że w latach 2008–2019 pod w okolicach Pleszewem Pleszewa odłowiono 67 gatunków chruścików (Trichoptera). Liczba wykazanych gatunków jest znaczna, zważywszy na to, że prowadzone badania nie były intensywne, a krajobraz powiatu pleszewskiego był zdominowany przez grunty orne. 

Najbogatsze dane - co nie jest zaskoczeniem - zebrano w dolinie rzeki Prosny. Warte podkreślenia jest, że dla 43 gatunków odłowiono tylko po 1–5 osobników (tabela na dole). Najwięcej gatunków (29) odłowiono w latach 2015–2019 na światło na stanowisku nr 15 w Żbikach. Była to pojedyncza zabudowa pośród pól, oddalona 600 m od najbliższego strumienia i 2000 m od rzeki Prosny. 

Zebrane dane wskazują, że fauna chruścików powiatu pleszewskiego zdominowana jest przez gatunki wód płynących, a znacznie rzadsze są gatunki związane z wodami stojącymi. Najpewniej wynika to z charakteru krajobrazu rolniczego, w którym największe zmiany zachodzą właśnie w wodach stojących – małe zbiorniki ulegają zanikowi, a większe odczuwają wpływ eutrofizacji. Można przypuszczać, że zmiany klimatyczne, w tym pogłębiająca się susza, w największym stopniu negatywnie wpływają na faunę małych zbiorników stojących. Hipoteza ta wymaga starannego sprawdzenia. Niestety nie dysponujemy danymi o chruścikach z tego terenu sprzed 40-60 lat. Na pewno warto powtórzyć badania tam, gdzie dawniej chruściki badano. Można także wykorzystywać inne grupy bezkręgowców wodnych do porównań. Jedno jest pewne - badania inwentaryzacyjne są pilnie potrzebne, choćby po to by ocenić zmiany w za kolejnych 20-30 lat. 

W cytowanych badaniach nad chruścikami powiatu pleszewskiego najwięcej odnotowanych gatunków związanych było ekologicznie z rzekami i strumieniami, w tym z rowami śródpolnymi. Za element typowy dla dużych rzek można uznać Hydropsyche contubernalis i Ceraclea senilis. Do gatunków charakterystycznych dla rzek średniej i małej wielkości można zaliczyć (kolejność względnej liczebności): Psychomyia pusilla, Notidobia ciliaris, Potamophylax rotundipennis, P. latipennis, Hydropsyche  angustipennis, H. modesta, H. pellucidula, H. incognita, H. exocellata, Oligostomis reticulata, Ceraclea dissimilis, C. annulicornis, Halesus digitatus, H. tesselatus, H. radiatus, Polycentropus irroratus, Brachycentrus subnubilus, Adicella reducta, Limnephilus rhombicus, L. fuscicornis, L. lunatus, Neureclipsis bimaculata, Cyrnus trimacullatus, Ithytrichia. lamellaris i Molannodes tinctus. Na podkreślenie zasługuje obecność gatunków typowych dla cieków śródleśnych: Oligostomis reticulata, Molannodes tinctus i Mystacides azureus.

Do gatunków strumieniowych zaliczyć można: Ironoquia dubia (gatunek typowy dla okresowych śródleśnych strumieni, wysychających latem), Limnephilus extricatus, Potamophylax nigricornis, P. conspersa i Sericostoma personatum (dwa ostatnie gatunki zasiedlają również strumienie źródliskowe – strefę eukrenalu). Gatunkiem typowo źródliskowym był Beraea pullata, natomiast gatunkiem torfowiskowym Hagenella clathrata. 

Gatunkami zasiedlającymi wody okresowe (śródłąkowe, efemeryczne) były: Limnephilus auricula i L. griseus. Do gatunków typowych dla stałych wód stojących należały: Oecetis ochracea, O. lacustris, O. furva, Athripsodes aterrimus, A. cinereus, Mystacides  longicornis, M. nigra, Limnephilus flavicornis, L. nigriceps, L. decipiens, L. politus, Agrypnia pagetana, A. varia, Agraylea sexmaculata, Cyrnus  crenaticornis, Holocentropus dubius, H. picicornis, Leptocerus tineiformis i Phryganea grandis. Przedłużająca się susza w największym stopniu, teoretycznie rzecz biorąc, powinna negatywnie wpłynąć na tę właśnie grupę gatunków. W szczególności na gatunki wód okresowych (wiosennych). W zebranym materiale były jedynie dwa typowe gatunki dla wód okresowych. W krajobrazie pojeziernym ta grupa gatunków reprezentowane jest przez kilkanaście taksonów.

Do gatunków typowo jeziornych zaliczyć można: Leptocerus tineiformis, Cyrnus crenaticornis, Oecetis ochracea, O. lacustris, O. furva, Athripsodes aterrimus, A. cinereus, Mystacides longicornis, M. nigra, Phryganea grandis, Holocentropus dubius i H. picicornis. Bez wątpienia potrzebne są badania nad siedliskowym rozmieszczeniem larw, w tym także w ujęciu ilościowym. Pozwolą one lepiej zrozumieć przekształcenia fauny wodnych bezkręgowców w krajobrazie zdominowanym przez agrocenozy. 

Tabela. Chruściki powiatu pleszewskiego, źródło: Przemysław Żurawlew, Stanisław Czachorowski, Nowe dane o chruścikach (Trichoptera) okolic Pleszewa (Nizina Wielkopolsko-Kujawska) z lat 2015-2019. Przegląd Przyrodniczy.

Gatunek	N imagines		N larw		Preferowane środowisko larw gatunku
Psychomyia pusilla (Fabricius, 1781)	119				wody płynące
Hydropsyche sp.	105				wody płynące
Anabolia furcata Brauer, 1857	68		504		wody płynące i stagnujące
Ecnomus tenellus (Rambur, 1842)	65				wody stagnujące
Hydropsyche angustipennis (Cutris, 1834)	46		1		wody płynące
Notidobia ciliaris (Linnaeus, 1761)	41				wody płynące
Hydropsyche modesta Navas, 1925	39				wody płynące
Oligostomis reticulata (Linnaeus, 1767)	37				wody wolno płynące
Potamophylax rotundipennis (Brauer, 1857)	20				wody płynące
Oecetis ochracea (Curtis, 1825)	19				wody stagnujące
Hydropsyche pellucidula (Cutris, 1834)	15		1		wody płynące
Hydropsyche contubernalis McLachlan, 1865	12				wody płynące
Ceraclea dissimilis (Stephens, 1836)	10				wody stagnujące
Halesus digitatus (Schrank, 1781)	10		20		wody płynące
Polycentropus irroratus Cutris, 1835	8				wody płynące
Triaenodes detruncatus (Martynov, 1924)	8				wody stagnujące
Athripsodes aterrimus (Stephens, 1836)	7				wody płynące i stagnujące
Brachycentrus subnubilus Curtis, 1834	7				wody płynące
Mystacides longicornis (Linnaeus, 1758)	6				wody płynące i stagnujące
Glyphotaelius pellucidus (Retzius, 1783)	6				wody płynące i stagnujące
Oecetis lacustris (Pictet, 1834)	5				wody stagnujące
Limnephilus flavicornis (Fabricius, 1787)	5		24		wody płynące i stagnujące
Limnephilus griseus (Linnaeus, 1758)	5		11		wody stagnujące, okresowe kałuże
Hydropsyche incognita (Pitsch, 1993)	4				wody płynące
Limnephilus rhombicus (Linnaeus, 1758)	4		1		wody płynące i stagnujące
Agrypnia pagetana Curtis, 1835	4				wody stagnujące
Cyrnus crenaticornis (Kolenati, 1859)	3				wody stagnujące
Neureclipsis bimaculata (Linnaeus, 1761)	3				wody płynące
Tinodes waeneri (Linnaeus, 1758)	3				wody stagnujące
Athripsodes cinereus (Curtis, 1834)	3		6		wody płynące
Halesus tesselatus (Rambur, 1842)	3		2		wody płynące
Ironoquia dubia (Stephenes, 1837)	3		17		wody płynące i stagnujące
Limnephilus auricula Curtis, 1834	3				wody stagnujące, okresowe zbiorniki
Limnephilus nigriceps (Zetterstedt, 1840)	3				wody stagnujące
Agrypnia varia (Fabricius, 1793)	3				wody stagnujące
Beraea pullata (Curtis, 1834)	3				wody płynące, źródła
Cyrnus trimaculatus (Cutris, 1834)	2				głównie wody stagnujące
Mystacides azureus (Linnaeus, 1761)	2				wody płynące i stagnujące
Mystacides nigra (Linnaeus, 1758)	2				wody płynące i stagnujące
Oecetis furva (Rambur, 1842)	2				wody stagnujące
Triaenodes simulans (Tjeder, 1929)	2				wody płynące
Limnephilus bipunctatus Curtis, 1834	2				wody płynące
Limnephilus decipiens (Kolenati, 1848)	2				wody płynące i stagnujące
Limnephilus extricatus McLachlan, 1865	2				wody płynące
Limnephilus politus McLachlan, 1865	2				wody stagnujące
Agraylea sexmaculata Curtis, 1834	2				wody stagnujące
Ithytrichia lamellaris Eaton, 1873	2				wody płynące
Hydropsyche exocellata (Dufour, 1841)	1				wody płynące
Holocentropus dubius (Rambur, 1842)	1				wody stagnujące
Holocentropus picicornis (Stephenes, 1836)	1				wody stagnujące
Plectrocnemia conspersa (Cutris, 1834)	1				wody płynące
Adicella reducta (McLachlan, 1865)	1				wody płynące
Ceraclea annulicornis (Stephens, 1836)	1				wody płynące
Ceraclea senilis (Burmeister, 1839)	1				wody stagnujące
Leptocerus tineiformis Curtis, 1834	1				wody stagnujące
Molannodes tinctus (Zetterstedt, 1840)	1				wody płynące
Halesus radiatus (Curtis, 1834)	1				wody płynące
Limnephilus fuscicornis Rambur, 1842	1				wody płynące
Limnephilus germanus McLachlan, 1875	1				wody stagnujące i płynące
Limnephilus lunatus Curtis, 1834	1		82		wody płynące i stagnujące
Limnephilus marmoratus Curtis, 1834	1				wody stagnujące
Potamophylax latipennis (Curtis, 1834)	1				wody płynące
Hagenella clathrata (Kolenati, 1848)	1				wody płynące i stagnujące
Phryganea grandis Linnaeus, 1761	1				wody głównie stagnujące
Sericostoma personatum (Spence, 1826)	1				wody płynące
Hydroptila vectis Curtis, 1834	1				wody płynące
Orthotrichia angustella (McLachlan, 1865)	1				wody stagnujące
Silo nigricornis (Pictet, 1834)			1		wody płynące
Razem		790		670