Miasta i... granica śmierci czyli historia i współczesność

Zdjęcie z Muzeum w Kielcach.

Czy historia jest pełnoprawna nauką czy też tylko odtwarzaniem opowieści o różnej narracji? Nauka , nawet ta historyczna (bo nauki biologiczne tez są w dużym stopniu historyczne w metodologii) poszukuje praw ogólnych i zasad, które pozwalają nie tylko na rekonstrukcję (np. filogenezy) ale i przewidywanie zjawisk. Nauka poszukuje powtarzalnych wzorców. W naukach społecznych tez się do tego dąży. Czy w historii można doszukać się jakichkolwiek prawidłowości i powtarzalnych wzorców? Czy wszystko jest unikalnym i niepowtarzalnym przypadkiem? Jak przebiegają procesy społeczne? Od czego zależą? Rekonstrukcje historyczne (te zamierzone i te w formie naturalnych eksperymentów)  pozwalają zrozumieć przeszłość. Czyli sytuacje, których już nie ma. ja często sięgam do opracowań historycznych by zrozumieć... teraźniejszość. 

Tożsamość jest chyba dobrym przykładem edukacji ustawicznej. Uczymy się przez całe życie, zakorzeniamy, poznajemy, wzbogacamy o nowe doświadczenia i przemyślenia. Kim jestem i z kim czuję wspólnotę? Tożsamość dojrzewa w miarę jak poszerzają się nam horyzonty. Przez kilkanaście ostatnich lat poznawałem zagmatwaną i wieloaspektową historię Warmii i Mazur, krainę w której żyję. Wiele przeczytanych książek, wiele odbytych wędrówek, spotkań, czytanych wspomnień. Od kilku lat poznaję starozakonną część polskości.

W szkole dowiedziałem się, że w Oświęcimiu naziści zamordowali 6 milionów Polaków (w narracji  PRL byli tylko Polacy i nikogo więcej..). Nie spotykałem Żydów w swoim otoczeniu. Czasem pojawiali się w opowieściach babci i dziadka z Wileńszczyzny, czasem na kartach szkolnych lektur. Czytając biografię znakomitych Polaków ze zdziwieniem dowiadywałem się, że byli pochodzenia żydowskiego. W całkowicie wolnej już Polsce pojawiały się muzea, książki, wspomnienia. Ten fascynujący świat dopiero zacząłem odkrywać, na krakowskim Kazimierzu, w Tykocinie, Szczebrzeszynie, w Kielcach itd. I z dokumentów odkrywałem przedwojenny, polski antysemityzm. Ale ciągle w głowie miałem szkolne symbole Polaka, który ryzykował życie dla ratowania Żydów… Coś tu się nie zgadzało, prawdziwy obraz okazywał się bardziej złożony i wielowarstwowy.

Książka Grossa była dla nie szokiem. Najpierw zareagowałem wyparciem – przecież to nie jest możliwe, to na pewno był jakiś margines. A przecież dziwaczny antysemityzm był obecny cały czas w życiu publicznym. Dziwiło mnie to niepomiernie: jak może istnieć antysemityzm bez Żydów… najpewniej to element większej całości, która można nazwać ksenofobią... Domena nauk socjologicznych. 

Kilka lat temu zacząłem czytać „Miasta śmierci. Sąsiedzkie pogromy Żydów” Mirosława Tryczyka. To już nie tylko Jedwabne…. Wstrząsająca lektura, burząca dobre samopoczucie. Ale bardzo pomagająca w zbudowaniu pełnej tożsamości. Książka historyczna z dokumentami, napisana bardzo wszechstronnie i rzetelnie. Przedstawiająca nie tylko fakty ale także tło historyczne i wieloaspektowe uwarunkowania. Pozwala zrozumieć. Jedwabne, Kolno, Łomża i kilka innych miejscowości, które poznałem wcześniej w czasie badań hydrobiologicznych. Przejeżdżaliśmy przez nie w drodze po próby z chruścikami. A w Drozdowie mieliśmy studencki obóz naukowy. Ktoś mówił o wizytach Dmowskiego, ale gdzieś to było w tle i poza zainteresowaniami. Wtedy jeszcze nie wiedziałem czym jest nacjonalizm i narodowa demokracja… Teraz ksenofobia ponownie nabrała wiatru w żagle… Potem owdiedziłem muzem pogromu kieleckiego. To już było po wojnie, trudno zrzucić winę na Niemców, jako okupantów.

Dlaczego. To słowo często się pojawiało w trakcie lektury. Miałem także na myśli współczesne pogromy i ludobójstwa w Bośni, Afryce, teraz w Azji. I to, co było kiedyś, dawno w historii Homo sapiens. I co zrobić, by nie było więcej? Akurat mamy nawrót do nacjonalizmów i agresji…

„Miasta śmierci” pokazują jak zwykli, normalni Polacy… mordowali Żydów, z własnej inicjatywy. Gdyby nie wojna, nie zniszczenie państwowości polskiej, nie wydarzyło by to się to nigdy? Jeden z polityków jakiś czas temu powiedział, że wojna kształtuje charaktery…. Myli się, wojna przede wszystkim wypacza charaktery. Jest i bohaterstwo ale jest i dużo zwykłej zbrodni, łajdactwa, rabunku. I to zostaje w narodzie na długo. Zrastają się rany ale blizny długo uwierają. Ale drugą przyczyną pogromów w czasie II wojny światowej był polski antysemityzm, kształtowany przez ONR, Stronnictwo Narodowe czy Narodową Demokrację (o zgrozo, ten pierwszy znowu w powraca ze swoimi pochodami, ideologiami, agresją i ksenofobią i nawet jest wspierany przez aktualną władzę). Pogromy były już w okresie międzywojennym; wybijanie szyb w sklepach żydowskich, oblewanie towarów naftą czy pobicia Polaków kupujących w sklepach żydowskich. Trzecią, uzupełniająca przyczyną była chęć zemsty na Związku Radzieckim (bo to były tereny okupowane przez Armię Czerwoną od 17 września 1939).

I w tych warunkach, przy powszechnym antysemityzmie, ujawniły się złe cechy. W pogromach uczestniczyło wielu ludzi, w tym wykształceni, nauczyciele, elita prowincjonalnych miasteczek. Pojawiła się chciwość i pazerność. I ci zwykli ludzie w kilku miasteczkach na Podlasiu zamordowali co najmniej kilka tysięcy Żydów, obywateli Rzeczypospolitej, swoich sąsiadów…

Wielu z tych zbrodniarzy, którzy organizowali i uczestniczyli w pogromach, wcześniej współpracowało z okupantem radzieckim, potem współpracowało z hitlerowcami. Przechodzili na niemiecki żołd jako policja pomocnicza, niektórzy współpracowali z gestapo. Czasem uciekali do AK. A po wojnie ochoczo współpracowali z komunistami i byli członkami PZPR.

Mordowanie pałkami, szpadlami, spalenie w stodołach (nie była tylko jedna w Jedwabnem!), rabowanie i gwałcenie Żydówek. Nie jest łatwo czytać te relacje…. „Prawicowi bojówkarze przed II wojną światową urządzali w Szczuczynie, podobnie jak w innych miasteczkach regionu, bojkoty sklepów żydowskich, wybijali w nich szyby, bili Polaków, którzy z nich korzystali, oblewali im naftą kupione od Żydów produkty.” Antysemityzm nie pojawił się pierwszego września 1939 roku…

„Pamiętam, że widziałem w niedzielę wieczorem, jak Antoni S. z Wąsocza zabił szpadlem, bijąc w głowę, dwie nieletnie dziewczyny”. To relacja Polaka, już z czasów wojny.

„Antoni L. był karierowiczem. W życiu kierował się zasadą osiągania sukcesu za wszelką cenę oraz ulegał potrzebie bycia docenianym przez tych, których uważał za lepszych od siebie. Zabiegał zatem o względy władzy – jakakolwiek by ona była, nieważne: narodowa, komunistyczna czy faszystowska – i jeśli go doceniła, zawsze z zapałem wykonywał jej polecenia. To najprawdopodobniej ta wewnętrzna potrzeba, wyrosła na niskim poczuciu własnej wartości, popchnęła go do popełnienia niewyobrażalnej zbrodni.”

„Jeden z uczestników mordów Stanisław C. przyznał po wojnie, że wszyscy zbrodniarze byli przed 1939 r. członkami Stronnictwa Narodowego.”

Lektura omawianej książki jest trudna. Ale dlaczego to wszystko tuszować, zakłamywać, że nie było? Tożsamość potrzebuje prawdy. Przeszłość jest pełna wzniosłych i chwalebnych zdarzeń. Ale są i wstydliwe, podłe. Nie da się skalpelem propagandy oddzielić jednego od drugiego. Trzeba poznać całość by zrozumieć. Część polskości, ta starozakonna, zaginęła. Jesteśmy w jakiś sposób okaleczeni. To co zostało, trzeba ocalić od zapomnienia, by kształtowało naszą tożsamość choć w takiej postaci. I warto wyciągnąć wnioski na dziś i na przyszłość jako że nacjonalizm w Polsce mocno się odradza. Czy i skutki będą podobne?

Gorąco polecam Mirosław Tryczyk „Miasta śmierci. Sąsiedzkie pogromy żydów”, Wydawnictwo RM, 2015. (jest i wersja elektroniczna).

Przeszłość jest na kartach historii ale coś podobnego dzieje się obecnie. Tym razem w odniesieniu do migrantów. I dziś jest odczłowieczająca propaganda. Czy potrafimy uczyć się na błędach przeszłości? Zastanawia mnie to, że osoby, które znam osobiście lub z mediów, które tak gorąco zabiegały o dobre imię Polaków, negując udział Polaków w mordowaniu Żydów, teraz usprawiedliwiają nieludzkie działania Polski na granicy polsko-białoruskiej. "Co wydarzyło się raz, może zdarzyć się ponownie..." 

Od strony społecznej mam wątpliwą przyjemność obserwowania zjawisk bardzo podobnych do tych. sprzed lat kilkudziesięciu. Historia, która dzieje się obok nas, już nie na karach historii. Teraz są ciapaci, podpalani i wiele innych odczłowieczających określeń. Jak zawsze wśród nas są tacy jak Ulmowie oraz tacy jak Włodzimierz Leś... Przyglądając się współczesnym wydarzeniom, temu że jedni milczą inni coś próbują robić, można niejako w skansenie przeżyć kulturową rekonstrukcje i doświadczyć jak to jest możliwe, jakie procesy społeczne i jakie mechanizmy propagandowe działaj i że obecnie są współcześni Ulmowie, których teraz spotykają się z szykanami a za jakiś czas będziemy się nimi szczycić.

Pierwsza wersja tych rozmyślań ukazała się kilka lat wcześniej tu: https://czachorowski.home.blog/2018/02/18/tozsamosc-edukacja-ustawiczna-i-miasta-smierci/

Tak jak kiedyś na pogromy Żydów można było patrzeć inaczej, tak i dzisiaj na tragedię migrantów można spojrzeć inaczej niż to co, krąży w tłumie. Niżej zamieszczam tekst z mediów społecznościowych Grzegorza Krowickiego pt. Kilka faktów i spostrzeżeń dotyczących sytuacji na granicy.

1) Osoby, które trafiają na granicę polsko- białoruską trafiają na ten szlak poprzez siatkę naganiaczy i handlarzy ze Stambułu, Dubaju, Egiptu etc. Sprzedaż tej „wycieczki” odbywa się w podobny sposób co sprzedaż kożucha, naganiacze nie informują o wadach towaru, zachwalają drogę przez Białoruś i Polskę jakby to była wycieczka do Disneylandu, wysyłają ta drogą zarówno mężczyzn jak i rodziny z dziećmi i samotne kobiety. Koszt 2500- 5000 EUR od osoby

2) Na Białorusi osoby te zderzają się z rzeczywistością, oraz tracą w ten czy inny sposób większość posiadanych pieniędzy.

3) Istnieją dwie formy przedostania się przez granicę – z przewodnikiem i bez , droga z przewodnikiem kosztuje o ok 1500 EUR więcej.

4) Przewodnikami wydają się być często osoby powiązane z białoruskimi służbami. Dzieje się tak dlatego że granica przez lata nie była w ogóle pilnowana przez stronę polską i kwitł przemyt za przyzwoleniem białoruskich służb.

5) Wielu migrantów w tym rodziny z dziećmi nie stać na wynajęcie przewodnika. Rodziny z dziećmi poruszają się wolniej niż grupy mężczyzn i często gubią drogę. Szacunkowo ok. 30-40% migrantów zostaje zawróconych przez SG , bardzo wielu wśród zawróconych to rodziny z dziećmi i słabsi, którzy nie nadążają za grupami mężczyzn i nie mają możliwości ani umiejętności radzenia sobie w trudnym terenie. Ci którzy raz się zgubią, wypadają niejako z gry, ponieważ ich taksówka już odjechała, spóźniłeś się na samolot do nieba - radź sobie dalej sam - sama. To Ci ludzie właśnie błąkają się później tygodniami po Puszczy, to ich ratują aktywiści, i to ich zwłoki na zawsze pozostaną w Puszczy jeśli nie otrzymają pomocy na czas.

6) Statystycznie najwięcej ujawnionych przypadków zmarłych to młodzi mężczyźni. Wynika to zapewne z ich niewielkiego doświadczenia życiowego, oraz z faktu odłączenia się od grup zapewne wskutek zabłądzenia, oraz na skutek wielokrotnego zawracania ich przez służby polskie i białoruskie (istnieje przyzwolenie albo raczej odgórny rozkaz na wypychanie młodych mężczyzn niezależnie od stanu w jakim się znajdują).

7) Ilość ofiar z pewnością przekracza kilkadziesiąt. Ciała będą odnajdywane przez wiele miesięcy lub lat. Przypadki śmiertelne nie powstrzymają migrantów, ponieważ w większości są to osoby pochodzące z obszarów, które były objęte wojną, po drugie szlak przez Morze Śródziemne pochłania jeszcze więcej ofiar.

9) Koszt szlaku białorusko-polskiego jest wysoki, mogą decydować się nań jedynie osoby stosunkowo zamożne, które np. sprzedały swój business czy nieruchomość w miejscu zamieszkania, wśród migrantów znajduje się wielu przedstawicieli poszukiwanych zawodów: prawników, lekarzy, pracowników budowlanych, inżynierów; znany jest przypadek pielęgniarki anestezjologicznej. Wiele z tych osób mogłoby znaleźć bez problemu pracę w Polsce, (obecnie w Polsce mamy 125.000 wolnych wakatów)

10) Czynnik ekonomiczny i czynnik uchodźctwa z krajów objętych wojną i represjami jak np. Afganistan czy Syria łączą się. To że większość migrantów idzie za pracą i lepszym jutrem to nie oznacza, że nie występują u nich przesłanki do udzielenia azylu politycznego i nadania statusu uchodźcy.

11) Napływ migrantów można byłoby zmniejszyć poprzez utworzenie obozów przejściowych. Wypychanie migrantów nie spowoduje zmniejszenia ich napływu, znacząca część spośród wypchniętych migrantów jest zawracana (tylko nielicznym udaje się przebić do Mińska) przez służby Białoruskie po uprzednim ograbieniu ich przez funkcjonariuszy białoruskich z pieniędzy, oraz otrzymanych na polskiej stronie śpiworów, kurtek, butów i żywności. Tym samym wypychanie nie tylko naraża ludzi głównie rodziny z małymi dziećmi i młodych chłopaków na śmierć, nie tylko nie jest zgodne z konwencją genewską, ale jeszcze dodatkowo powoduje zasilenie białoruskich służb pieniędzmi i sprzętem kradzionym migrantom. Jest to transfer dóbr materialnych dokonywany przez SG i polskie służby na rzecz reżimu Łukaszneki.

12) Umieszczenie migrantów w ośrodkach przejściowych spowoduje że nie dotrą oni do Niemiec, tym samym przemytnicy nie otrzymają 50% wynagrodzenia z tytułu przemytu, środki te są z reguły zdeponowane na tajnych kontach różnych organizacji i docierają do pośredników po dotarciu „towaru” do miejsca przeznaczenia. Należy przypuszczać że 50% ceny obejmuje koszty biletu, hotelu, przewodnika etc. A 50% to zysk pośredników. Jeżeli migranci którzy przekraczają granicę z Polską nie dotrą do Niemiec, tylko zostaną zatrzymani na wiele miesięcy w obozach przejściowych w Polsce – 50% kasy czyli cały zysk pośredników przepadnie. Wtedy pośrednicy stracę zainteresowanie sprzedażą "wycieczek".

13) Sytuacja na granicy spowodowała dużo szumu, kontroli samochodów, dużo różnych służb na granicy. Wiele osób mających wcześniej jakiś udział w przemycie np. papierosów na pewno nie jest zadowolonych z tego faktu.

14) Na 100 wypchniętych migrantów 80 i tak trafi do Niemiec prędzej czy później, 4-5 umrze lub zaginie, pozostałych kilkunastu trafi do naszych szpitali i ośrodków dla uchodźców, równie skuteczne co wypychanie byłoby puścić ich wolno przynajmniej oszczędzilibyśmy wiele istnień ludzkich i roboty naszym lekarzom, ratownikom i aktywistom.