Kopułka - smukła osa z dzbanuszkami

(fot. Agnieszka Kubrak)

Internet zbliża ludzi, tworzy znacznie liczniejszą wspólnotę ludzi komunikujących się, opowiadających i dyskutujących. Sam z tego korzystam, gdy czegoś poszukuję. Znacznie łatwiej o kontakt ze specjalistą, osobą akurat wiedzącą to, czego potrzebujemy. I można widzieć i wiedzieć więcej. Dzięki publikowaniu różnych informacji o owadach i przyrodzie na rożne sposoby dostaję zapytania (sms-em, mailem, przez komunikator). Ot na przykład dostałem takie zapytanie wraz z kilkoma zdjęciami:

"Dzień dobry. Szukając w internecie informacji na temat dziwnych gniazd wybudowanych przez owada w jednym z okien mojego domu, natrafiłam na Pana artykuł o gliniarzu naściennym. Pozwoliłam więc sobie napisać do Pana z prośbą o rozwikłanie zagadki. Odkryłam te gniazda po otworzeniu okna, które jest bardzo rzadko otwierane i używane. Są one okrągłe [chodzi o gliniane konstrukcje, wykonane przez owada - S.Cz.] - podobne kształtem i wielkością do orzecha laskowego i zrobione z twardej, szarej, jakby gliniastej masy. Obok leżał martwy pająk. Zdjęcia przesyłam w załączniku. Kto jest "autorem" tych gniazd? Czyżby gliniarz? Mieszkam w woj. dolnośląskim, dawnym jeleniogórskim, w małej wsi położonej między Bolesławcem a Lwówkiem Śląskim. Z góry serdecznie dziękuję za rozwiązanie zagadki. Bardzo ciekawa jestem co to za owad. Z serdecznymi pozdrowieniami- Agnieszka Kubrak (...)"

Jak na gliniarza naściennego to komory lęgowe są zbyt kuliste. Bardziej przypominają mi komory lęgowe osy kopułki. Co prawda kopułki w tych glinianych dzbanuszkach składają gąsienice motyli a nie pająki (na pająki polują nastecznikowate, w tym gliniarz naścienny), ale na zdjęciu widać wyraźne otwory - najprawdopodobniej ślady po wyjściu dojrzałej już osy (tak więc złożone zapasy zostały już zjedzone przez larwy). Zatem znaleziony pająk najprawdopodobniej nie pochodzi z wnętrza komory lęgowej, raczej jego obecność jest przypadkowa.

Kopułki jako podrodzina Eumeninae należą do rodziny osowatych (Vespidae) (ta ostatnia liczy w Polsce 62 gatunki). W Europie stwierdzono około 80 gatunków z tej podrodziny a w Polsce prawie 50. Banieczkowane, dzbanuszkowate komory lęgowe robią kopułki z rodzaju Eumenes - w Polsce stwierdzono 7 gatunków (Eumenes coarctatus, E. coronatus, E. papillarius, E. pedunculatus, E. pomiformis, E. sapertanus, E. subpomiformis). Kopułki są w Polsce bardzo słabo poznane, w tym także w aspekcie ich rozmieszczenia jak i wykazu gatunków (być może jest ich więcej niż 7).

Kopułki z rodzaju Eumenes budują komory lęgowe z gliny, piasku, wody i śliny w kształcie kulistym wielkości ok. 1 cm, z charakterystycznym otworem średnicy ok. 1 mm i wywiniętym brzegiem. Umieszczają je na płaskim podłożu: na kamieniu lub kawałku drewna. Jak widać parapet okna też okazuje się przydatny.  Do środka samica składa jedno jajo osadzone na trzonku. Następnie znosi sparaliżowane gąsienice motyli, zwłaszcza z rodziny miernikowcowatych (Geometridae). Na koniec, wykorzystując materiał na wywiniętym brzegu, zakleja otwór wejściowy. Nie ma już więc tego charakterystycznego kształtu kulistego dzbanuszka. Jest niepozorne i trudno je odnaleźć.

Dorosłe kopułki z rodzaju Eumenes można spotkać od maja do września - większość gatunków ma dwa pokolenia w roku. Zasiedlają nasłonecznione, suche, otwarte miejsca, zwłaszcza nieużytki, przydroża, piaskownie i żwirownie. Niektóre gatunki są pospolite ale nieliczne dlatego trudno je spotkać w terenie.

Eumenes pedunculatus buduje komory lęgowe wielkości orzecha, które rozmieszczone są czasem w większej liczbie obok siebie. Spotkać je można w zaroślach. Ponieważ kopułki atakowane są przez parazytoidy, to z komory lęgowej czasem wychodzi inna błonkówka (np. złotolitka Chrysis).

Kopułka przewężona (Eumenes pomiformis) - owady dorosłe występują od wiosny do września w kilku pokoleniach. Dzbanuszkowate komory lęgowe przyczepia do kamieni, pod korą, na murach i krzewinkach.

Podobną, kulistą komorę lęgową buduje bolica budowniczka (Ancistrocerus oviventris syn. Odynerus oviventris). W płytkich zagłębieniach w kamieniach lub skałach buduje z gliny lub piaszczystej ziemi, wydłużone, początkowo otwarte od góry komory lęgowe. Składa jajo i znosi sparaliżowane larwy chrząszczy z rodziny stonkowatych (Chrysomelidae) i ryjkowcowatych (Curculionidae). Następnie pokrywa kilka komór dodatkową warstwą gleby. Jej gniazda znajdowane były także na poręczach mostów i metalowych dźwigarach

źródła:

• Bellmann Heiko, Owady, Multico, Warszawa 2007
• Bellmann Heiko, Błonkówki. Pszczoły, osy i mrówki środkowej Europy, Multico, Warszawa 2011.
• Skibińska Ewa, Osy Vespoidea, W: Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków, Tom I, Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2004.
• Strojny Henryk, Owady, PWN, Warszawa 1989.
• Zahradnik Jiri, Przewodnik - Owady, Multico, Warszawa 1996.