Zmiany zasięgów występowania owadów, ich przyczyny i skutki

Na skutek rosnącej antropopresji, w tym ocieplenia klimatu, dużo się w naszej przyrodzie zmienia. Niektóre zmiany widoczne są niemalże gołym okiem. Wystarczy tylko trochę powspominać i porównać przyrodę, jaką się znało przed kilkunastu- kilkudziesięciu laty. Inne widoczne są dopiero po wykonaniu staranniejszych analiz. Nauka opiera się nie o wrażanie "na oko" lecz o liczby i dokładne analizy. Do jednych i do drugich potrzebne są dane szczegółowe. Im więcej danych tym wnioski pewniejsze. 

Wielu badaczy, w tym naukowców akademickich, zbiera dane i obserwacje przyrodnicze. Tylko niektóre z nich udaje się opublikować. A gdy naukowcy odchodzą na emeryturę wiele z tych notatek bezpowrotnie ginie. Nie mamy maszyny do przenoszenia się w czasie. Jeśli notatki zaginą to nie ma jak odzyskać dawniejszych obserwacji. Czasem pozostają zbiory zoologiczne. Można do nich wracać i poddawać je innym analizom. 

Jak zbadać zmiany chruścików (Trichoptera) na przestrzeni wielu lat? Niewiele prowadzono wcześniej badań. Osobiście mógłbym wrócić i powtórzyć badania w miejscach, które odwiedzałem wiele lat temu. Nie ma na to jednak sił i środków. Ale może mogliby inni badacze zebrać materiał po latach i ocenić zmiany. Oraz wskazać na przyczyny tych zmian i wskazać skutki? W publikacjach zamieszcza się przede wszystkim analizy i wnioski, rzadko umieszcza się dane szczegółowe. To poniekąd zrozumiałe. Ale sam wielokrotnie przeglądałem starsze publikacje tylko pod kątem wyszukania danych szczegółowych by je analizować pod własnym kątem, dla własnego celu. Nierzadko to nie wnioski i uogólnienia są cenne w tych publikacjach, ale możliwość dotarcia do danych szczegółowych. Odwrotnie niż w momencie publikowania. 

Zbliża się kolejny zjazd Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, połączony z konferencją na temat zmian zasięgów występowania owadów, ich przyczynach i skutkach. Wybieram się z posterem. Liczę na dyskusję i być może jakieś pomysły jak się do analiz tych zmian zabrać. Jadę w pomysłem na umieszczenie nie tylko własnych danych szczegółowych w zasobach online. Już nie tylko trwałe, papierowe publikacje ale internetowe bazy danych mogą być dobrym repozytorium danych naukowych do wielokrotnego użytku. Stale uzupełnianie i aktualizowane. A przede wszystkim umożliwiające ocalenie wielu notatek i danych szczegółowych. Potrzeba wiele pracy bez oklasków i orderów. Ale może się uda także i w odniesieniu do chruścików?

 

Plakat konferencyjny.

Zmiany fauny chruścików (Trichoptera) Polski

Najbardziej aktualny wykaz gatunków chruścików, sporządzony dla Cyfrowego Katalogu Bioróżnorodności Polski (Czachorowski, Szczęsny 2022), po rewizjach taksonomicznych i uwzględnieniu najnowszych danych (stan na rok 2022), obejmuje 278 gatunków oraz 4 podgatunki Trichoptera. Obecność jednego gatunku, uwzględnionego we wspomnianym spisie – Rhyacophila aqutanica - wymaga potwierdzenie ponieważ wg najnowszych danych jest to gatunek alpejski. Zmiany w wykazie gatunków chruścików Polski, w porównaniu do wcześniejszych zestawień, wynikają z kilku rewizji taksonomicznych (np. Wormaldia carpathica zamiast Wormaldia triangulifera). Kilka kolejnych gatunków wymaga jeszcze rozstrzygnięć, np. Sericostoma schneideri i S. flavicorne. Prace taksonomiczne nie wymagają pośpiechu. To w zasadzie niewielkie przenoszenie gatunków z jednej "przegródki" do drugiej. Znacznie ważniejsze będzie zarchiwizowanie danych dla wielu pokoleń badaczy. 

Niezależnie od tych wątpliwości taksonomicznych brakuje danych do analizowania zachodzących zmian fauny: wymierania gatunków jak i zmian zasięgów. Wyraźne ograniczenie zasięgu występowania można odnotować np. dla Semblis phalaenoides, natomiast Erotesis baltica jest przykładem gatunku, który najpewniej już na terenie Polski wymarł. Wyraźne luki w danych dotyczą okresów wcześniejszych jak i zwłaszcza stanu aktualnego. Po prostu brakuje danych mimo prowadzonych różnorodnych badań. Jednakże sporo larw zbieranych w badaniach hydrobiologicznych nie jest oznaczanych, podobnie jak imagines odławiane do światła przy okazji innych badań, np. lepidepterologicznych. Potrzebna jest znacznie szersza współpraca różnych środowisk akademickich oraz współpraca z przyrodnikami pozaakademickimi.

Zmiany zasięgów i zanikanie gatunków wynika ze zmian klimatu oraz przekształceń antropogenicznych w środowisku życia larw (zbiorniki wodne) jak i siedlisku życia imagines (np. zanieczyszczenie światłem). W czasie konferencji i dyskusji kuluarowych chciałbym zaproponować międzyśrodowiskową współpracę z wykorzystaniem internetowych aplikacji takich jak iNaturalist oraz konsultacji online. I oczywiście budowanie Cyfrowego Katalogu Bioróżnorodności Polski z uwzględnieniem oczywiście chruścików.

W najbliższym czasie zacznę publikować na dedykowanym blogu szczegółowe dane, dotyczące występowania chruścików w poszczególnych rzekach, jeziorach, zbiornikach okresowych, źródłach itp. W ciągu wielu lat pracy zebrałem sporo danych szczegółowych, w dużej części nie wykorzystanych w publikacjach. Nie ma szans na opublikowanie ich w tradycyjnych czasopismach naukowych. Niech więc będą dostępne cyfrowo dla wszystkich zainteresowanych. Być może uda się także wydać podsumowująca monografię o chruścikach Polski w wersji tradycyjnej (papierowej).

Niejako na marginesie będę przyglądał się konferencji jako takiej. Czy i co zmienia się w sposobie komunikacji naukowej. Bo że zmiany następuję, to widzę od kilkudziesięciu lat. Ciekawe co tym razem uda mi się dostrzec i sobie uświadomić. Czasami niektóre refleksje pojawiają się dopiero po kilkukrotnym obserwowaniu i po kilku latach. Bo nie zawsze od razu potrafimy odróżnić przypadkowe szczegóły od trwalszych trendów.